جاحظ
زادهٔ ۷۷۶
بصره، خلافت عباسیان
درگذشت ۸۶۸–۹
بصره، خلافت عباسیان
ابوعثمان عمرو بن بحر (۱۶۰-۲۵۵ق) مشهور به جاحِظ؛ ادیب معتزلی، خوش‌سخن، خوش‌نویس، معاشر با مترجمین فارسی و سریانی و نویسنده بسیاری از تألیف‌های سده ۳ق، از اهالی بصره است. آوازه وی بیشتر به دلیل مهارت او در فنون ادبی است؛ به گونه ای که او را «پادشاه نثر ادبی» نامیده اند.
جاحظ بیش از یک قرن زندگی کرده و نوشته‌هایی به روش علمی دربارهٔ گیاهان، جانوران، گیتاشناسی، پزشکی، کیمیا و روان‌شناسی دارد و دیدگاه‌ها و اندیشه‌هایش بیشتر مبتنی بر تجربه بوده و از روش تجربی بهره جسته‌است. علاوه بر این‌ها جاحظ در نقد و سخندانی عربی نیز حائز اهمیت است.
برخی پژوهندگان گفته‌اند که جاحظ در رشته‌های گوناگون علمی سیصد و پنجاه کتاب نوشته که بیشتر آنها در گذر زمان از میان رفته و تنها رسالاتی از وی بجا مانده و سه کتاب خسیسان (البخلاء) و جانوران (الحیوان) و سخنوری و نمایاندن (البیان و التبیین) او نیز در دسترس است.[۴]
جاحظ در توصیف فن سخنوری می‍گوید: «ایرانیان سخندان‌ترین مردم (اخطب الناس) هستند و از میان ایرانیان، پارسیان (اهل فارس) خطیبترین مردم ایران‌اند و شیرین‌زبان‌تر و خوش‌اداتر و بامحبت‌تر و در دوستی‌پایدارتر مردم مروند و در لغت پارسی دری از همه فصیح‌تر ایشانند. چنانچه مردم قصبهٔ اهواز در لغت پهلوی فصیح‌ترین ایرانیان‌اند.[۵] جاحظ با وجودی که ضد شعوبیه بوده از بلاغت ایرانی و الفاظ زیبا و پرمایگی معنای در زبان فارسی سخن گفته و توصیه کرده‌است که اگر کسی بخواهد، در فن سخنوری به درجهٔ عالی برسد باید کتاب «کاروند» پارسیان را بخواند.»[۳]
محتویات
۱ آثار
۱.۱ موسیقی
موضوعات نوشته‌های جاحظ بسیار گوناگون است؛ از جمله ادبیات، ادبیات عامه، کلام، سیاست و بعضی شاخه‌های علوم طبیعی؛ ولی آنچه کتاب‌های او را ممتاز می‌سازد، شیوهٔ ادبی بارز او در نگارش، آگاهی او از زندگی اجتماعی مردم و شناخت سرشت و اخلاقشان است.
اخلاق‌الشطار
اخلاق‌الملوک
البیان و التبیین
تحصین‌الاموال
جوابات کتاب المعرفة
حانوت عطار
الرد علی اصحاب‌الالهام
الرد علی المشبة
ردالنصاری
رسالة فی‌الحسد
سحر البیان
سلوة الحریف بمناظرة الربیع و الخریف
عناصر الادب
فضیلة المعتزلة
کتاب آی القرآن
کتاب الابل
کتاب الاخبار
کتاب الاخوان
کتاب الاستبداد و المشاورة فی الحروب
کتاب الاستطاعة
کتاب الاصنام
کتاب الاعتزال
کتاب الامامة
کتاب الامثال
کتاب الامصار
کتاب الانس و السکن
کتاب البخلاء
کتاب البغل
کتاب البلدان
کتاب التربیع
کتاب التسویة بین العرب و العجم
کتاب التعبیر
کتاب التفکر و الاعتبار
کتاب الجواری
کتاب الحجر و الفتوة
کتاب الحزم و الجزم
کتاب الحیوان
کتاب الخطاب فی التوحید
کتاب الدلال
کتاب السلطان
کتاب السلوک
کتاب السودان
کتاب الشارب و المشروب
کتاب الصرحاء و الهجناء
کتاب صناعة الکلام
کتاب الصولجان
کتاب الطبایع
کتاب الطفیلیین
کتاب العثمانیة
کتاب العُرْس و العرائس
کتاب الفتیان
کتاب الفخر بین عبد شمس و بنی مخزوم
کتاب فخر القحطانیة و العدنانیة
کتاب القرآن
کتاب اللصوص
کتاب المحاسن و الاضداد
کتاب المزاح و الجد
کتاب المعرفة
کتاب المعلمین
کتاب المغنیین
کتاب مناقب ضدالخلافة و فضائل‌الاتراک
کتاب الناشی و المتلاشی
کتاب النبی و المتنبی
کتاب النجم و جوابه
کتاب النرد و الشطرنج
کتاب النساء
کتاب الوعد
کتاب الوکلاء و المتوکلین
کتاب الهدایا
مسائل کتاب المعرفه
معانی القرآن
مقالة فی اصول‌الدین
نظم القرآن
نقض الطب
نوادر الجن:[۶]
الحَیَوان
البُخَلاء
موسیقی
تصنیفات جاحظ بسیار و در آنها، مطالب سودمند و ضروری دربارهٔ مسائل دوران ساسانی، از جمله شعر و سرود و خوانندگی است:[۱]
طبقات المغنیین: شرح مطالبی دربارهٔ جایگاه‌های مغنیان دوران ساسانی
التاج: دربارهٔ طبقه‌های سه‌گانه ندیمان و رامشیان، و رتبه‌هایی که داشته‌اند؛ جشن مهرگان و مطلب‌هایی دربارهٔ استادی و چیرگی برخی هنرمندان
رساله القیان: رساله کنیزکان رامشگر
المحاسن و الاضداد
