تاریخ مختصر احزاب سیاسی انقراض قاجاریه

مصور

کتاب تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران (دو جلد) اثر محمدتقی بهار  است؛ در این کتاب‌ها علاوه بر مطالبی درباره‌ی احزاب سیاسی ایران و سهم آن‌ها در جریانات سیاسی، موضوعات مهاجرت، قرارداد 1919، سقوط دولت‌های گرجستان و قفقاز و ارمنستان، مقدمات کودتا، مجلس چهارم، فکر قشون متحدالشکل، کلنل محمدتقی خان، مسافرت دوم احمد شاه به فرنگ، امتیاز نفت شمال، فتح قلعه چهریق، اعزام محصل به خارج، نطق رفیق چیچرین، زلزله در تربت، واقعه بحرین، عاقبت کنفرانس دوران و ظهور آتاتورک در جلد اول و قتل عشقی، استیضاح دولت سردار سپه، ماجرای شیخ خزعل، احمد شاه در فرنگ، نطق دکتر مصدق در مخالفت با پادشاهی سردار سپه، نطق مرحوم مدرس، اخراج ولیعهد و… در جلد دوم ارائه شده است. بهار قصد خود را از نگارش این کتاب، آگاه کردن جوانان از وقایع و حوادث گذشته‌ی کشور ذکر کرده و گفته است که برای تحقق این هدف مقالاتی با عنوان “تاریخ مختصر احزاب سیاسی” در روزنامه‌ی “مهر ایران” انتشار داده است. این مقالات ــ که جلد دوم کتاب وی را تشکیل می‌دهد ــ از اسفند 1320 تا مرداد 1321 در روزنامه مذکور چاپ می‌شد و بعدها مهرداد بهار (پسرمحمدتقی بهار) آنها را گردآوری و در 1363ش منتشر کرد. هر دو جلد کتاب از نظر وقایع دوره‌ی مشروطه اهمیت دارند. چون بهار از دوره‌ی سوم تا پنجم وکیل مجلس شورای ملی و نیز عضو حزب دموکرات بوده و از وقایع داخل مجلس و خارج از آن که در جای دیگری منعکس نشده، اطلاعات بسیار مفیدی آورده و کوشیده است تا با انصاف و درایت بنویسد. اهمیت اصلی “تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران” در تحلیل و تفسیر دقیق بهار از عملکرد احزاب سیاسی در مجلس شورای ملی است. وی به‌تفصیل موضع و مرام هرکدام و تغییر جهت یا از بین رفتن آن‌ها را نگاشته است. بدون توضیحات بهار و به‌خصوص توجه او به سهم احزاب بسیاری از وقایع آن زمان مفهوم نبود. اهمیت دیگر این کتاب، شناختی است که از عقاید سیاسی بهار و نظریات او درباره‌ی وقایع به دست می‌دهد. بهار از آن‌جا که ادیب و شاعر بوده، سبک نگارشش در مطالب سیاسی جالب توجه و ویژه است. نثر وی در این کتاب بسیار استوار و رساست؛ اگرچه گاه از واژه های بیگانه رایج در آن زمان، مانند: “مانور” و “راپورت” و “فرونت” نیز استفاده کرده است.

در ۱۳۲۱ و ۱۳۲۲ش بهار سلسله مقالاتی در «روزنامه نو بهار» ــ که خود صاحب امتیاز آن بود ــ چاپ کرد. این مقالات در ۱۳۲۳ش به صورت کتاب انتشار یافت  که جلد اول «تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران» به شمار می‌آید.مطالب این جلد با نظری اجمالی به آغاز مشروطیت و پادشاهی «احمد شاه قاجار» شروع می‌شود و تا پایان مجلس چهارم در ۱۳۰۲ش ادامه دارد.

بهار چون اهل سیاست و روزنامه نگاری، و در تحلیل سیاسی قدرتمند بوده، تنها به ذکر وقایع نپرداخته و تفسیرهای ارزنده ای نیز به دست داده است و اکنون که دسترسی به اسناد آن دوره مقدور تر شده، صحت بسیاری از گفته های او را می‌توان اثبات کرد.وی با شخصیت های سیاسی معاصر خود آشنا بوده و در کتابش به خلقیات و نقش برخی از آنان پرداخته است و تاریخ او از این لحاظ بسیار غنی و قابل اعتماد است.وی «سید ضیاءالدین طباطبائی» را از نزدیک می‌شناخته است و شاید تحلیل بهار از شخصیت و علل شکست او بعد از کودتا، بهترین تحلیل باشد.

اهمیت اصلی «تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران»، بخصوص جلد پیش رو ، تحلیل و تفسیر دقیق بهار از عملکرد احزاب سیاسی در مجلس است؛ وی به تفصیل موضع و مرام هر کدام و تغییرِ جهت یا از بین رفتن آن‌ها را تا جایی که مقدور بوده نگاشته است. بدون توضیحات بهار و بخصوص توجه او به سهم احزاب، بسیاری از وقایع آن زمان مفهوم نبود؛ اما وی با این‌که از اعضای فعال «حزب دموکرات» بوده، گزارش هایش از مجلس سوم و مهاجرت اندک است و برای پژوهش در این خصوص منبع مهمی به شمار نمی‌رود.

اهمیت دیگر این کتاب، شناختی است که از عقاید سیاسی بهار و نظریات او در باره وقایع به دست می‌دهد، مثلا برای عقیده او در باره «لنین» و گشوده شدن باب مراوده با روس ها،یا در باره نظر او راجع به حکومت ایران  مطالب مهمی می‌توان اخذ کرد.بهار به «سوسیالیسم» عقیده داشت و عضو «حزب دموکرات» بود و «روزنامه نو بهار» را منتشر می‌کرد که ناشر افکار حزب بود.به طورکلی لحن بهار در روزنامه تند تر از کتاب اوست.

...این اثر اولین کتابی است که درباره احزاب سیاسی ایران و سهم آنها در جریانات سیاسی آن زمان نوشته شده است. بهار قصد خود را از نگارش این کتاب، آگاه کردن جوانان از وقایع و حوادث گذشته کشور ذکر کرده و گفته است که برای تحقق این هدف مقالاتی با عنوان "تاریخ مختصر احزاب سیاسی" در روزنامه "مهر ایران" انتشار داده است.