بخش حاضر از تاریخ بیداری ایرانیان آئینه تمام نمایی است از اندیشه‌های زودگذر و زمینه‌های ثابت ذهنی و عواطف نویسنده آن. این یادداشتهای روزانه ــ که نتیجه مشهودات و تأثرات آنی نویسنده است ــ اگر در حیات شخص او و متعاقب سه جلد نخستین این تاریخ منتشر می‌شد هرگز بدین‌صورت نبود و چیزی بود در ردیف آن سه جلد، تاریخی با تجدید نظرهایی مناسب ایام انتشار، با مطالب و نکاتی اغلب غیر مغرضانه تا آنجا که عواطف بشری اجازه می‌دهد. اما کتاب حاضر علاوه بر اطلاعات دست‌اول و اغلب به دور از شوائب اغراض، مشتمل است بر مزیت بسیار ارزنده دیگری و آن اینکه در واقع اعترافنامه خالی از تظاهر و ریاکاری شخص ناظم‌الاسلام است، و مجموعه‌ای است از افکار و نظراتی که به مناسبت اوضاع مادی و روحی نویسنده، گوناگون و گاه با هم متناقض است، و منبع بسیار مستند و مطمئنی است برای خواننده محققی که می‌خواهد با تصویر گویا و بدون «پرداختی» آشنا شود از صفات و امیال و افکار کسی که بحق می‌تواند نمونه‌ای از «ملت» ایران در آن عهد و زمان باشد؛ فردی از اکثریت عظیم و نزدیک به اتفاقی که گذشته از وحدت زبان و نژاد و دین، در آداب و رسوم و سنت‌ها و سلیقه‌های اجتماعی و درک عمومی مفاهیم و برخورد با حوادث طبیعی و وقایع سیاسی و تحمل‌ها و انعطاف‌ها وجوه‌اشتراک بسیاری دارند و به فیض این هم سلیقگی‌ها و اشتراک‌ها زیر عنوان کلی «ایرانی» گرد آمده‌اند و به مفهوم تازه کلمه «ملت ایران» نامیده می‌شوند. و به همین دلیل منبع پر فیض و برکتی است برای محققان و مورخانی که می‌خواهند راجع به انقلاب مشروطه ایران و علل نامرئی اما واقعی تبدیل حکومت ــ به دور از حماسه‌سرایی و فارغ از پندار دخالت روس و انگلیس ــ تحقیق کنند و برای کشف ریشه‌های اصیل این نهضت با خلقیات مردمی که در آن دور و زمان «ملت ایران» را تشکیل می‌دادند آشنا شوند.
