(از مجموعۀ 2 جلدی)آذربایجان قدیم جزء سرزمین ماد و در دورۀ اقتدار هخامنشیان جزء امپراتوری هخامنشی بود. در زمان اسکندر مقدونی والی ایرانی آن آتورپات بود که استقلال آن ایالت را اعلام کرد (328 ق. م) و این سرزمین به نام وی آتورپاتکان خوانده شد. پایتخت آذربایجان شیز بود که معبد بسیار معتبری داشت. پیروزی اعراب بر این سرزمین در دورۀ خلافت عمر در فاصلۀ سال‌های 18-22 ق صورت گرفت، اما قیام بابک خرمدین نفوذ خلیفه را تضعیف کرد. بعدها آذربایجان به دست سلاجقه، اتابکان آذربایجان و مغول افتاد. این سرزمین در دورۀ صفویه اهمیت بسیار یافت و اگرچه چند بار مورد هجوم عثمانی‌ها قرار گرفت، شاه عباس اول صفوی سلطۀ ایران را بر آن‌جا مستقر کرد. در دورۀ قاجاریه، آذربایجان مقر ولیعهد بود. مرز شمال با روسیه به موجب عهدنامۀ ترکمن‌چای (1243 ه ق) و مرز غربی با ترکیه در سال 1914 و در دورۀ رضاشاه پهلوی تثبیت گردید. انقلاب آذربایجان از مراحل عمدۀ انقلاب مشروطیت ایران بود و آذربایجانی‌ها در این نهضت سهم به‌سزایی داشتند. در سال 1326 ق روس‌ها، طبق موافقت قبلی با انگلیس‌ها و به عنوان حفظ خارجیان مقیم تبریز، وارد آذربایجان شدند و به عناوین مختلف اقامت خود را تمدید و سرانجام در انقلاب 1917 آن‌جا را ترک کردند. استقرار حکومت ایران در دورۀ رضاشاه تثبیت شد. پس از وقایع شهریور 1320 ش. روسیۀ شوروی، طبق موافقت قبلی با انگلیس‌ها، آذربایجان را اشغال کرد و زمزمۀ خودمختاری در داخل حکومت ایران آغاز گردید. روس‌ها که قرار بود در مارس 1946 از ایران خارج شوند، در ماه مۀ 1946 آذربایجان را تخلیه کردند، سپس قوام السلطنه، نخست‌وزیر وقت، خود مختاری آذربایجان را طی موافقت‌نامه‌ای در خردادماه 1325 ق به رسمیت شناخت، ولی در آذر ماه همان سال ارتش ایران آذربایجان را بازستاند و وضع سابق استقرار یافت. مطالبی که نگارنده در جلد دوم از مجموعۀ "تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان" بدان‌ها پرداخته عبارت‌اند از: تاریخچۀ حضور مسیونرهای آمریکایی در آذربایجان، تحولات تجاری و ترانزیتی آذربایجان در عصر قاجار، قرارداد 1907، نظریات عثمانیان دربارۀ ترک و زبان ترکی، فرهنگ و ادب تحمیلی در آذربایجان، آداب و رسوم مردم آذربایجان و...
این کتاب دستاورد پژوهشی پانزده ساله است که پژوهشگر مولف آن برای شناخت برخی ناشناخته های تاریخ ، زبان و فرهنگ آذربایجانانجام داده است . او برای انجام پژوهش خود ، نه تنها از متن های تاریخ و جغرافیای تاریخی معتبر ایرانی و اسلامی بهره گرفته ، که در تاریخنامه های ترکی عثمانی ، دیوان های شاعران ترکی زبان عثمانی و دیوان فارسی سرایان ایرانی و همچنین سفرنامه های جهانگردان اروپایی به جستجو پرداخته است . او در کنار ارائه ی آگاهی های تازه در باره ی تاریخ ایران و آذربایجان ، با جستجوهای بسیار ، رد پای بیگانگان در تفرقه افکنی میان ایرانیان را نشان می دهد و از سیاهکاری های آنان برای ناتوان کردن ایران و فراهم کردن زمینه ی چیرگی بیگانگان بر آن را افشا می کند . بخشی از موضوع های مورد بررسی در این کتاب از این قرار است : 1. فرمانروایان آذربایجان و اران در زمان سلجوقیان 2. شرکت طوایف ترک آناتولی در سپاه صفویان 3. یورش های ویرانگر عثمانی به آذربایجان و کشتارهای بیرحمانه آنها در تبریز 4. پناهندگی دو ایل ترکی زبان شاهسون و شقاقی از عثمانی به ایران صفوی 5. جنگ های شاهسون ها و شقاقی ها با عثمانی ها 6. ریشه یابی درگیری ترک و فارس 7. فعالیت میسیونرهای آذربایجانی برای تغییر دین در آذربایجان و... در پایان کتاب منابع مورد استفاده ی پژوهشگر به این شرح آمده است : 1. کتابنامه ی فارسی 2. کتابنامه ی ترکی 3. کتابنامه ی ترکی با خط قدیم 3. کتابنامه ی ترکی با خط لاتینی 5. کتابنامه ی انگلیسی
