تذكرة سخنوران يزد: اردشير خاضع، حيدرآباد دكن: كتابفروشي خاضع، 1341. وزيري، ج1 و 2 (510+356) روي‌هم، 866 ص، مصوّر، ناياب.
«اردشير [پور]خدا رحم مرزبان بُنشاهي، متخلّص به خاضع، به سال 1280ش در [ اله‌آباد رستاق] يزد متولّد شد. در جواني به بمبئي (هند) مسافرت نمود. بعد از مدّتي به واسطة داشتن طبع شعر و دوست داشتن كتاب و علاقه به آثار شاعران و فرهنگ ايراني، كتابفروشي خاضع را در سال 1931م در شهر بمبئي تأسيس نمود. در مدّت 56 سال، در چاپ و نشر و پخش كتب فارسي در هندوستان اقدام نمود. و نيز براي سال‌هاي متمادي، نمايندگي و پخش مطبوعات عمدة‌ايران را در هند به عهده داشت.
هرچند تحصيلات ايشان در سطح ابتدايي بود، امّا به تأليف چند كتاب از آن جمله: ديوان خاضع، كلّيات خاضع، يزدگردنامه، رباعيّات خاضع، تاريخچة اله‌آباد رستاق يزد، اشك مادر و نامة گذشتگان، تذكرة‌سخنوران يزد و خاطرات خاضع اقدام نمود كه همگي به چاپ رسيده و نيز بسياري از كتب كلاسيك ايراني را در هند تجديد چاپ نمودند. همچنين با استادان زبان فارسي و فرهنگ ايران در هند و ايران در مراوده و مكاتبه بوده‌اند... وي در تاريخ بيستم ارديبهشت 1366 بعد از يك بيماري كوتاه مدّت در شهر بمبئي زندگي را بدرود گفت».[1]
تذكرة سخنوران يزد، دربردارندة چكامه‌ها و زندگي نامه‌هاي سخنوران گذشته و اكنون يزد، نائين و جندق است. خاضع، انگيزة اينكه سخنوران نائين و جندق را در اين كتاب جاي داده نوشته: قصدم زنده كردن نام سخنوران آن ديارها بوده است، امّا اكنون كه به كوشش جلال بقائي، تذكرة سخنوران نائين به چاپ رسيده، بايسته است در چاپ نوين، آن سخنوران برداشته و به جايش سخنوران ابرکوه افزوده گردد.
كتاب نامبرده را دو پيشگفتار كه از خامة استادان: سعيد نفيسي و محمّد دبير سياقي تراوش يافته، زينت مي‌دهد، نفيسي مي‌نويسد: «خدمات بسيار بي‌ريا و صميمانه و حتّي عاشقانه‌اي كه آ‌قاي اردشير خاضع در ساليان دراز كه در بمبئي بوده... كرده است چيزي است كه هركس، اندك آگاهي از كار كتاب ادبي داشته باشد، از آن خبر شده است». (ديباچه ص14 و15)
نيز دبير سياقي در شش بند به برتري و سودمندي آن مي‌پردازد، همچون: بررسي نكات ريز اوضاع يزد، سرمشق بودن كار خاضع، شناسايي ادب يزد به ايرانيان و اينكه در هند چاپ مي‌گردد. همچنين پروفسور كامران، استاد زبان و ادبيّات فارسي در هند و اردشير بُنشاهي گفتارهايي دربارۀ اوضاع جغرافيايي و تاريخي و فرهنگي يزد و نيز تاريخ تذكره نويسي به زبان انگليسي براي خوانندگان هندي نوشته‌اند كه در پايان، چاپ گرديده است.
این تذکره دربردارندۀ زندگی نامه و شعر سخنوران قدیم و معاصر یزد و نائین و جندق است. جلد نخست از 721 نفر شعرای قدیم یاد می‌کند که از آگهی یزدی آغاز شده و به یغمای جندقی پایان می‌پذیرد. جلد دویم از دکتر محمود افشار یزدی آغاز شده و به یاسایی یزدی پایان می‌یابد. نیز یادی از 131 سخنور معاصر می‌کند که این تعداد با سی نفری که در بخش ملحقّات از آنان نام می‌برد، بر روی هم زندگی، آثار و اشعار 432 نفر شاعر در آن معرّفی شده است.
ویژگـی برجستـۀ این تـذکره، فـراوانی شعـرای آن است که برخی بر آن خـرده گرفته‌اند؛ امّا نوشتۀ میر عظمت‌الله در «سفینۀ بی‌خبر» شاید بتواند پاسخگوی کار خاضع باشد، او می‌گوید: «در این مجموعه، بعضی شعرایی هستند که ده بیت شعر بیشتر نگفته‌اند و حتّی بعضی کسانی هم هستند که جز یک بیت، دیگر نگفته‌اند، ولی:
|
به یک بیت، دعوی مسلّم بود
|
|
اگر مصرعش، مصرعی هم بود».[2]
|
دیگر ویژگی این تذکره که تاکنون در هیچ یک از تذکره‌های یزد و تا اندازه‌ای ایران، به چشم نمی‌خورد، پرداختن به سخنوران زردشتی است و حداقل از 20 سخنور زردشتی یزدی یاد شده است. اين تذكره به تمامي سخنوران زرتشتي يزد و پيرامونش پرداخته است
جلد نخست در بردارندة زندگي و شعر 271 سخنور است. در راه گردآوري اين جلد گردآورنده به غير از يادداشت‌هاي: دكتر سيّد رضا پاك‌نژاد و دكتر محمّد حسين وزيري از 36 تذكره و كتاب نيز بهره برده است.
جلد دو كه از ص 361 آغاز شده و به ص784 پايان مي‌پذيرد، از 161 سخنور سخن مي‌راند (بر روي هم 432 نفر در دو جلد) هرچند هر دو جلد به تنهايي، به ترتيب واژگان الفبايي سامان يافته، انگيزة آنكه به دو بخش شده، نيامده است. پيوست‌هاي كتاب از ص 785 آغاز مي‌گردد. در بخش پاياني جلد دو به نام چند سخنور از قلم افتاده و نيز فهرستي از سخنوران يزد و نائين (نزديك به 100نفر) كه بناست در چاپ دوم بر آن افزوده گردد، بر مي‌خوريم.
كتاب با اينكه در هند چاپ گرديده و ناخواسته نادرستي‌هاي چاپي دارد، از كيفيّت چاپي نسبتاً خوبي برخوردار است. نیز در برخی جاها، شرح حال یک شاعر در چند جا با نام‌های گوناگون آمده است، همچون: قاضی میرحسین میبدی (در صفحه‌های 117، 258-256، 288-287، 303-302) به ترتیب ذیل نام‌های: حسین میبدی، قدسی یزدی، منطقی یزدی و میرحسین یزدی. خاضع در این تذکره از 46 منبع سود جسته است و خود، منبعِ کتابِ فهرست مشاهیر ایران، نوشتۀ ابوالفتح حکیمیان، چاپ دانشگاه ملّی بوده است.
هرچند ميان سالمه (تاريخ) چاپ كتاب تا درگذشت خاضع، 25 سال فاصله بوده، امّا روشن نيست با اينكه ناياب بود، چرا به چاپ دوم نرسيد؟ آيا دلسردي وي از نداشتن خريدار كتابش بوده يا آنكه ديگر امكان بازچاپ آن به دستش نيامده است.
ايرادي كه ساليان دراز بر اين تذكره گرفته مي‌شد، اين بوده كه خاضع، سره و ناسره را با هم در يك جا گنجانده كه به نظر نگارنده وارد نيست و تنها نشانة پاک سرشتي و كوشش وي در راه چاپ كتاب كاملي بوده است. نيز همان‌گونه كه پیش تر در شناسايي تذكرة شعراي يزد، پژوهش عبّاس فتوحي گفته شد، برخي شعراء، البته آنان كه ارزش برشمردن داشته‌اند وگاه آن را بيش از 50 سخنور مي‌داند، از قلم فتوحی افتاده و بيشتر به يك گزيدة سخنوران يزد مانند شده است. برخي دوستان خوشبين مي‌پنداشتند كه اگر تذكرۀ خاضع 900 صفحه است، تذكرة فتوحي بايد 2000 صفحه باشد. امّا توقّع اهل قلم اين بودكه تذكرة فتوحي از نظر محتوا از حجم تذكرة خاضع چيزي كم نداشته باشد و دست كم اين موارد را رعايت كرده باشد:
1- برداشتن (حذف) آناني كه نمي‌توان نام سخنور برايشان نهاد 2- برداشتن سخنوران جندق، نائين و بيابانك، 3- افزودن سخنوران تازه، 4- گزينش بهترين سروده‌هاي هر سخنور و برداشتن برخي سروده‌هاي نابه‌جا و بدرد نخور، 5- بازبيني و ژرف‌نگري در زندگينامه‌ها، 6- افزودن بر غناي كتاب از راه آوردن آگاهي‌هایي دربارة اوضاع اجتماعي و فرهنگي يزد در هر دورة تاريخي يا ادبي،7- ياري گرفتن از كتاب فرهنگ سخنوران خيّامپور براي تكميل زندگينامه‌ها و نمونه سروده‌هايي كه در جُنگ‌هاي ديگر وجود دارد.
