کتاب جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، همانطوری که از عنوانش نیز مشخص است درباره تاریخ دوره شاه اسماعیل اول نوشته شده است. مولف کتاب ناشناس است، اما از قراین چنین برمی‌آید که وی از نزدیکان شاه اسماعیل و از قزیل باشان بوده است، لکن تالیف کتاب در سال 948- 955 هـ. ق. و در زمان شاه طهماسب اول صورت گرفته است. این کتاب با سعی و اهتمام مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران همراه با شرح و توضیحات اضافی از طرف انتشارات دانشگاه تبریز در دست چاپ است.
اهمیت کتاب جهانگشای خاقان در این است که یکی از حساسترین و درعین حال مهمترین دوره‌های تاریخ کشورمان را به تصویر کشیده است. کتاب از جهت ا ینکه به وقایع قبل از تشکیل صفویه و اوضاع سیاسی و اجتماعی و مذهبی ایران در آستانه‌ی تشکیل دولت صفوی می پردازد و زمینه‌های روی کار آمدن آن دولت و روحیات و شرایط زمانی و تاریخی آن دوره را به روشنایی تاریخ می آورد و علل رسمیت یافتن مذهب تشیع و تاثیر آن بر زندگی مردم عادی و در کل سرنوشت کشورمان را بیان می کند دارای اهمیت دو چندانی است.
همچنین این کتاب روایت سرگذشت عجیب و افسانه وار شاه اسماعیل اول و ترقی گام به گام وی در راه نیل به هدف و آرمانی است که لااقل از زمان جدش شیخ جنید دلیل راه خاندان صفوی بوده است. این سرگذشتِ شگفت‌انگیز انسان را وادار می‌کند که در سیر حوادث و رویدادها علاوه بر ایمان به تلاش و تدبیر انسانی، به شانس و تقدیر الهی نیز جایگاه مهمی اختصاص دهد. چرا که به قدرت رسیدن نوجوانی که هرلحظه امکان قطع رشته ی حیاتش توسط خبرچینی و جاسوسی و یا غلامان سیم و زر وجود دارد، چندان باور کردنی بنظر نمی رسد و با حسابهای عادی شانسی برای بقا، حال موفقیت بماند، ندارد. شاید برای همین است که نویسنده به قدرت رسیدن اسماعیل را در نتیجه خواست خداوند و توجه و یاری ویژه ی ائمه معصومین علیه السلام دانسته و بر راهنمایی اسماعیل خردسال در خواب و بیداری از سوی حضرت علی (ع) و امام زمان (عج) تاکید کرده و پیروزیهای پی در پی وی بر دشمنان قوی پنجه اش را در نتیجه ی کمک و امداد غیبی ائمه معصومین دانسته است. گویا خود اسماعیل نیز بر این امر باور داشته و خود را برگزیده ی خداوند و دارای ماموریت الهی می دانسته است. بر این اساس بود که اسماعیل خردسال با گروه اندک یاران در اتخاذ تصمیمات سخت و ریسک دار و ورود به میدانهای مهلک و خطرناک تردیدی بخود راه نمی داد.
کتاب جهانگشای خاقان داستان این باورها و عمل‌ها است. داستان رشادتها و از خود گذشتگی کسانی که به آرمانی بلند ایمان داشتند و در راه تحقق هدف حاضر به هر فداکاری بودند. در نگاه پیروان آن زمان صفویه و شخص شاه اسماعیل اول، مرشد کامل و پیشوای نهضت نه یک فرمانده و حتی شاه و سلطان معمولی، بلکه موجودی تایید یافته بود که نیرویش را به خاطر اتصال و ارتباط با ائمه می گرفت و قادر بود تمام معادلات دنیوی را با امداد غیبی بر هم بزند. قدرت اسماعیل بیشتر معنوی بود و بخاطر اینکه کمرش را امام زمان بسته و راهنمایش ائمه بودند از سوی هزاران ترکمن و قزلباش و دیگران در حد پرستش مورد اطاعت بود نه به خاطر قدرت دنیوی. قدرت وی به خاطر جایگاهی بود که وی در دل پیروانش باز کرده بود نه به خاط تعداد و اسباب و اساس دنیوی. شور و شوق مریدان صفوی و مجاهدات و از خود گذشتگی پیروان شاه اسماعیل در لابلای این کتاب مورد بررسی و اشارت قرار گرفته و به ما امکان داده که برای درک چگونگی رابطه شاه اسماعیل با مریدانش منبع دست اول و بکری در اختیار داشته باشیم. همچنین نوع درک قزلباشان و همراهان شاه اسماعیل از مذهب تشیع و وقایع سیاسی و اجتماعی آن زمان در این کتاب به روشنی بیان شده است.
کتاب جهانگشای خاقان به زبان و قلمی ساده و بی پیرایه نوشته شده است. طرز بیان ساده و صمیمی نویسنده، خواهی نخواهی بر خواننده اثر می گذارد و این کتاب را خواندنی تر می سازد. حتی با وجود اینکه نویسنده در مطالب خود بی طرف نیست و حمایت و جانبداری وی از شاه اسماعیل و قزلباشان در جای جای کتاب عیان است، اما در عین حال نویسنده از بیان حقایق و رخدادهای تاریخی نیز باز نمانده است و چه بسا مطالبی که به نوعی در تضاد با منافع صفویان باشد را نیز بر قلم جاری ساخته و قضاوت را بر عهده ی خواننده گذاشته است. به بیان دقیقتر نویسنده همه ی اقدامات شاه اسماعیل و قزلباشان را بر قلم آورده و قضاوت در نیک و بد آن را بر عهده ی خواننده گذاشته است. این مساله کتاب را به منبعی منحصر بفرد از آن دوره ی پرتلاطمِ تاریخ کشورمان بدل کرده است. بخصوص از جهت تاریخ اجتماعی مطالب جالب زیادی از این کتاب برای محققان و علاقمندان مباحث اجتماعی قابل استخراج می باشد.
در کنار شرح مفصل و جامعی که نویسنده از چگونگی قدرت یافتن شاه اسماعیل و وحدت بخشیدن به کشور و نیز رسمیت یافتن مذهب تشیع ارائه کرده، در ضمن از اشاره به تاریخ اقوام و کشورهای همسایه بخصوص آنهایی که در صلح و جنگ با صفویه بودند و بنوعی در گذرگاه تاریخ با این سلسله برخورد داشتند ، حال از هرنوع برخورد چه دوستانه و چه خصمانه، نیز دریغ نکرده و مطالب جالب توجهی درباره ی تاریخ و تحولات سیاسی و اجتماعی ازبکان، عثمانیان و تیموریان هند و حکومتهای محلی آورده است که می تواند مورد استفاده ی اهل تحقیق بوده باشد. کتاب همچنین درباره ی وضعیت معیشتی مردم در شهرهای مختلف و تاریخ تجاری و اقتصادی و نیز فرقه ها و مکاتب ادبی و فلسفی نیز مطالب مهمی در بردارد.
