گلاسه - با قاب
سکه شناسی از علوم کمتر شناخته شده ای است که می تواند راه گشای بسیاری از ابهامات تاریخی باشد. در بسیاری از موارد ، نبود منابع دست اول و نه چندان روشن ، شناسایی دوره های مهم تاریخی را دشوار و گاهی ناممکن می کند.
یکی از این مقاطع مهم ، دوره ی موسوم به فترت یا دوران گذار از سقوط ساسانیان تا برآمدن حکومت اعراب مسلمان بر ایران است. به نخستین سکه هایی که در این مقطع زمانی و با ورود اعراب به ایران ضرب شده اند اصطلاحا « عرب – ساسانی » گفته می شود.
اهمیت سکه شناسی عرب - ساسانی آن چنان زیاد است که تکمیل کننده ی سکه شناسی ساسانی و مدخلی مهم برای ورود به سکه شناسی اسلامی است. برای نمونه ، شناسایی بسیاری از ضرابخانه های سکه های ساسانی تنها با بررسی سکه های حاکمان عرب - ساسانی امکان پذیر شده است. هم چنین حکم رانی حدود
شصت حاکم و والی که نامشان بر سکه های عرب - ساسانی آمده و تعیین جغرافیای تاریخی و محدوده ی
حکومتی آن ها ، اهمیت و جذابیت این موضوع را افزون می کند. اهمیت دیگر سکه شناسی عرب – ساسانی ، کمک به بازشناسی نام برخی از حاکمان گمنام عرب است که نامشان تنها بر سکه ها دیده شده است. به عبارت دیگر ، نام شماری از حاکمان در هیچ یک از منابع مکتوب گزارش نشده و تنها سند در بازشناسی نام ، قلمرو و زمان حکومت ایشان ، سکه هایشان هستند.
سکه های عرب – ساسانی ، چند ویژگی شناخته شده و مهم دارند؛ نخست آن که نقوش واپسین سکه های « لله » ، « بسم الله » ساسانی ، هم چنان بر آن ها تداوم یافته و تنها کلمات کوفی و شعارهای اسلامی همانند و شهادتین، به کناره ی این سکه ها افزوده شده است. این شیوه ی سکه زنی توسط « لله الحمد » ،« ربی الله » اعراب تا میانه ی دهه ی نهم هجری ادامه یافت.
با توجه به پژوهش های نوین ، باید تعریف تازه ای از نخستین سکه هایی که به دست اعراب ضرب شده ارائه شود. به سبب یورش اعراب مسلمان به ایران که با پیروزی گام به گام آن ها بر سپاه یزدگرد سوم همراه بود ، سکه زنی و فعالیت ضرابخانه ها، موقتاً مختل و گاه تعطیل شد. با گشایش شهرهای بیش تر به دست اعراب و پا گرفتن آنان در فتوحات تازه ، نیاز به سکه زنی برای گذران امور مالی به ویژه حقوق دهی سپاهیان هر چه بیش تر احساس می شد. بنابراین ضرابخانه ی شهرهایی که به دست اعراب افتاده بود به سرعت و با مشارکت ایرانیان دوباره راه اندازی شد. این سکه ها بدون تغییر ، با نام یزدگرد ضرب می شدند. سال ضرب بیش ترِ آن ها برابر با آخرین سال پادشاهی یزدگرد سوم یعنی سال بیست یزدگردی است. تاریخ ضرب ثابت برای ضرب سکه های یزدگرد تا چند سال ادامه داشت. هر چند، سکه های یزدگرد ،« منجمد » یا اصطلاحاً سوم با سال بالاتر از بیست هم دیده شده است.
هم زمان سکه هایی با نام خسرو ، بدون نوشتار کوفی، کم و بیش تا مدت ها در برخی از شهرهای فارس ، کرمان و خوزستان ضرب شده است. این سکه ها احتمالاً به دست گروه های شورشی ، با تمایلات و گرایشات ایرانی ضرب گردیده است. بنابراین بر بسیاری از نخستین سکه هایی که در دوره ی چیرگی اعراب ضرب شده اند ، هیچ گونه نشانه یا نوشتار کوفی دیده نمی شود.
نخستین سکه های عرب - ساسانی با افزون شدن شعائر و کلمات کوفی بر کناره ی سکه های یزدگرد سوم آورده شد. محل ضرب بیش تر این « جید » و « بسم الله » ضرب شد. بر حاشیه ی این سکه ها نوشتار کوفی 31 هجری است. به نظر می آید / سکه ها سیستان و چند شهر کرمان با سال ضرب بیست یزدگردی برابر با 2
تاریخ بیست یزدگردی برای مدتی بر نخستین سکه های عرب - ساسانی به صورت ثابت استفاده می شده است. پس از مدت کوتاهی و گاه هم زمان، ضرب سکه های عرب - ساسانی با نام خسرو با شعا ئر کوفی بر کناره ی آن ها آغاز شد. اندک اندک نام خسرو جای نام یزدگرد را بر نخستین سکه های عرب - ساسانی گرفت. اوج ضرب سکه های عرب _ ساسانی با نام خسرو، نیمه ی دهه ی بیست تا اواخر دهه ی سی بود. ضرب سکه ها با « بسم الله ربی » و « بسم الله » ، یزدگردی است.
متداول ترین شعارهای حاشیه ی این سکه ها نام خسرو، هم زمان با ضرب دیگر سکه های حاکمان عرب، کم و بیش تا اواخر دوره ی عرب - ساسانی به
ویژه در سیستان ادامه یافت. نخستین سکه ها با نام حاکمان عرب، در زمان عبدالله بن عامر و معاویه بن ابوسفیان ضرب گردید. از این پس، نام بیش تر حاکمان عرب با خط پهلوی به جای نام خسرو نگاشته شد. هر چند در موارد خاص همانند سکه های حجاج بن یوسف و عبدالرحمان بن محمد، نام حاکم به کوفی هم بر سکه ها آورده شد. در این سکه ها هم چنان نقوش سکه های خسرو دوم حفظ شد. اما در مواردی ویژه، همانند برخی از سکه های بشر بن مروان، یزید بن مهلب و عبدالملک بن مروان شاهد نوآوری و تغییر نقش پشت سکه ها هستیم.
پرکارترین ضرابخانه های سکه های عرب - ساسانی در شهرهای ایالاتی چون فارس، کرمان و سیستان جای داشتند. واپسین سکه های عرب - ساسانی در سال 86 هجری توسط مسمع بن مالک در سیستان ضرب شد. شناسایی و تفکیک مبادی تاریخ گذاریِ سکه های عرب – ساسانی نیز از مباحث مهم در بررسی و شناخت هر چه بیش تر سکه های این دوره است. تاریخ گذاری بر سکه های عرب - ساسانی با مبادی گوناگونی انجام می گرفته است. مهم ترین این مبادی، مبدأ یزدگردی و سپس هجری بوده است. این دو مبدأ، بیش ترینکاربرد را در سکه های عرب - ساسانی داشته اند. از دیگر مبادی کمتر شناخته شده، تاریخ پسایزدگردی است. مبدأ تاریخ پسایزدگردی، مرگ آخرین شاه ساسانی، یزدگرد سوم است. بنابراین سال بیست یزدگردی، آغاز تاریخ گذاری پسایزدگردی به شمار می آید.
استفاده از تاریخ پسایزدگردی بر سکه ها چندان مرسوم نبوده و جز موارد محدود در چند شهر فارس ، کاربرد گسترده ای نداشته است. گاه بر سکه های مسین و برخی از درهم های عرب - ساسانی با نام خسرو، تاریخ های سال بالا و نامتعارف دیده می شود. این سال ضرب ها با هیچ کدام از مبادی سه گانه ی شناخته شده هم خوانی نداشته و توجیه نمی شود. مبدأ این گونه تاریخ ها، تقویم خسروی یا همان سال برتخت نشینی خسرو دوم ( 590 میلادی) است. مدتی پس از روی کار آمدن عبدالملک بن مروان سیاست های مالی جدیدی اعمال شد. در سال 77 با وزن و شکل جدید، بدون « درهم » و در سال 78 هجری، سکه های نقره یا « دینار » هجری، سکه های طلا یا تصویر ضرب گردید. اما هم چنان سکه های پیشین در چرخه ی داد و ستدها استفاده می شد. کم کم ضرب سکه های عرب - ساسانی بسیار محدود شد و تنها در چند شهر ، همانند سیستان ، کرمان و جی برای چند سال دیگر ادامه یافت.
درهم های جدید اموی ، وزنی حدود 2,8 تا 2,9 گرم داشتند و وزن آنها نسبت به سکه های عرب - ساسانی که حدود 4,1 تا 4,2 گرم بود کم تر شد. گاه این اختلاف وزن باعث می شد تا قسمتی از لبه یا کل فضای خالی کناره ی برخی از سکه های ساسانی و عرب – ساسانی، بریده و در مبادلات به کار گرفته شود...
