قُفل یا کوپله[۱][۲] آلتی فلزی است که با آن در خانه، صندوق، قفسه، گنجه، دولابچه یا زنجیر دوچرخه و غیره را می‌بندند.
قفل وسیله‌ای برای بسته نگه داشتن در است به‌طوری‌که فقط با کلیدش بتوان آن را باز کرد. قفل درهای خانه‌ها بیشتر قفل استوانه‌ای است. قسمت بیرون زده از قفل یک زبانهٔ فنرسوار و گوه‌ای شکل است. هنگامی که در را می‌بندید این زبانه با صدای مختصری در قاب خود جای می‌گیرد.
بعضی قفل‌ها اصلاً کلید ندارند. در قفل رمزی از رمز استفاده می‌شود. با چرخاندن حلقه‌هایی یا فشار دادن دکمه‌هایی رمز را به قفل می‌دهند تا باز شود.
اتاق‌های امن بانک‌ها غالباً قفل‌های زمانی دارند. این قفل‌ها درها را شب بسته نگه می‌دارند و تا زمان معینی باز نمی‌کنند.
قفل‌های ضامن‌دار
قفل‌های ضامن‌دار صدها سال، تنها وسیله اطمینان بخش برای مردمان به‌شمار می‌رفت. در واقع ضامن‌ها همان برآمدگی‌های اطراف سوراخ کلید در قفل هستند، به‌طوری‌که اگر کلیدی، شیارهایی متناظر با ضامن‌ها نداشته باشد، گردانیدن و حرکت آن در قفل ممکن نیست. طی قرن‌های متمادی، قفل سازها ابتکارهای فراوانی در طرح ضامن‌ها ارائه کردند و در نتیجه، کلیدهای پرپیچ و خمی پیدا شد. رومیان، کلیدهای کوچکی هم می‌ساختند و آنها را به‌عنوان انگشتر به دست می‌کردند؛ همچنین علاوه بر قفل‌های ثابت، قفل قابل انتقال را هم وارد کار کردند.
تاریخچه
در چین و مصر بیش از ۴۰۰۰ سال قبل از نوعی قفل چوبی استفاده می‌شد. در قرن پانزدهم میلادی، صنعت گران اروپایی قفل‌های ساده‌ای از فلز ساختند. اولین بار قفل‌های طرح جدید را رابرت بارون و جوزف برامه در دههٔ ۱۷۸۰ میلادی در انگلستان ساختند.
در هزارهٔ دوم ق. م در مصر و بین‌النهرین قفل کردن خزانه‌ها و انبار‌های گندم و پرستشگاه‌ها متداول بوده‌است. به نظرمی‌رسد که رومی‌ها پاره‌ای از این نوع قفل و کلیدها را از کشورهای مدیترانه‌ای بدست آورده‌اند. پاره‌ای از قفل‌های ایرانی همانند قفل‌های مصری و یونانی است و برخی دیگر مانند قفل‌های رومی می‌باشند. برخی به قفل‌های چینی و هندی میماند و تعدادی هم مانند قفل‌هایی است که در اروپا از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی بکاربرده می‌شد. قفل‌ساز ایرانی یک کوره متوسط بادم فانوسی داردکه شکل‌های مختلف قفل را به کمک آن تهیه می‌کند. لحیم کاری آن را در بوته‌های گلی کوچک انجام می‌دهد.
قدیمی‌ترین قفل
از ایام قدیم تا قرن ۱۸ میلادی، قدیمی‌ترین شکل قفل، قفلی است که در ویرانه‌های خرساباد نزدیکی نینوا، پیدا شده‌است و حدود ۴ هزار سال قدمت دارد. این قفل چوبی است و چند میله چوبی قابل حرکت دارد که در سوراخ‌هایی مناسب روی کلون می‌افتند و کلون را در وضعیت بسته نگه می‌دارند. کلید آن هم چوبی است و میله‌هایی دارد و می‌توان آن را در شیاری در کلون داخل کرد. میله‌های کلید، میله‌های قابل حرکت قفل را به ارتفاع مناسب بالا می‌برند و بیرون کشیدن کلون ممکن می‌شد. مصریان قدیم، این نوع قفل را می‌شناختند و نمونه‌هایی از آن در ژاپن و نروژ نیز به دست آمده‌است. در حفره‌های تپه چغازنبیل در استان ایلام، کلون و میله‌هایی سنگی پیدا شده که قدمت آن به قرن سیزدهم میلادی می‌رسد. رومیان، قفل‌ها و کلیدهای فلزی را اختراع کردند و برای اولین بار از ضامن‌ها برای ایمنی قفل استفاده کردند.
قفل‌سازان قرون وسطی
قفل سازان قرون وسطی، بخصوص در کشور آلمان، در ساختن قفل‌های ظریف تبحر خاصی داشتند. کلیدها و قسمت‌های متحرک قفل را بسیار پرکار و ضامن‌ها را بسیار درهم و پیچیده می‌ساختند؛ و ظاهر قفل‌ها را به طور بسیار زیبایی تزئین می‌کردند. با این همه، توجه و نیاز فراوانی که در آن روزگاران پرآشوب به قفل‌های مطمئن بود، در سازوکار قفل‌ها چندان پیشرفتی حاصل نشد. درهم پیچیدگی ضامن‌ها و پنهان کردن سوراخ کلید، تنها وسیله ایمنی به‌شمار می‌رفت.
انواع قفل‌ها
قفل استوانه‌ای را لینوس یل. جونیور در سال ۱۸۶۵ میلادی در آمریکا ساخت. امروزه، بعضی از قفل‌ها الکترونیکی‌اند.قفلقفل‌های ایرانی را از لحاظ فنی می‌توان به رده‌های زیربخش کرد:
قفل‌های ثابت در
۱. کلون دان (قفل رومی):
این قفل عبارت است از کلون چوبی محکمی که داخل بدنهٔ قفل واقعی می‌شود و بدنهٔ قفل با گل میخ‌های بزرگ آهنی دست‌ساز به یک لنگهٔ در وصل شده‌است. انتهای کلون داخل ماده‌ای می‌شود که درروی لنگه درد یگراست. برای بازوبسته کردن این کلون و ماده یک طرف کشویی آن دارای دندانه‌هایی است که کلید به داخل می‌افتد. با هر دور چرخاندن آن کشویی‌اش به آخر می‌رسد و بدین ترتیب در باز و بسته می‌شود.[۳]
۲. قفل کلون دار:
این نوع قفل در تمام ایران یافت می‌شود و کهن‌ترین نوع قفل ازلحاظ ساخت است؛ که قدیمی‌ترین نوع آن در خرابه‌های خرساباد نزدیک شهر باستانی نینوا یافت شده‌است. کلون دارای چندین دندانه است که شیطانک وقتی در قفل بسته مشود بر روی آن می افتد و بدین ترتیب ضامن آن می‌شود. برای بازکردن در، کلید را از شکافی که در داخل بدنه قفل است و کلیدخور نامیده می‌شود وارد میکنند. پره‌ها با برجستگی‌های روی کلید نظیر بریدگی‌های روی کلون است. کلید در آن موقع بلندمیشود. بدین ترتیب شیطانک را بالا برده و وقتی که کلید کشیده می‌شود و قفل عقب می‌رود. اصول قفل‌های امروزی ما به اسم یال براساس همین کلون‌ها ساخته شده‌است. در مناطق یزد و اصفهان شیطانک‌های کلون باتنوع زیاد بکاربرده می‌شود. درقفل چوبی، شیطانک یک کشوی عمودی آهنین را ضامن می‌شود که دریک چفت آهنی جذب و محکم شده‌است.[۴]
۳. قفل فنرپیچ:
در آذربایجان قفل دیگری به کاربرده می‌شود که اصول آن درطرح و ساخت متفاوت است. این قفل شامل جعبه ی آهنی بادو فنر قوی است که سرشان از جعبه بیرون آمده‌است. این فنرها دو طرف قلاب مادگی را می‌گیرد. کلید داری دو زبانه و با چنان اندازه‌ای است که وقتی که درداخل قفل میچرخد فنرها را از هم بازکرده و از مادگی جدامی‌کند و در بازمیشود. اگر یک یا دو طرف این زبانه‌ها کوچک باشد، فنر به اندازهٔ کافی از هم باز نمیشود و اگر زیاد بزرگ باشد داخل سوراخ کلید نمیشود. صفحهٔ مدینگ نیز باید در شکاف‌های زبانه‌های کلید بخورد به طوری که روی هم بروند. این سه نوع قفل‌های ثابت روی در، درهای اصلی، دروازه‌های باغ و… بکار برده می‌شود.[۵]
قفل‌های آهنیقفل آهنی۱. قفل فنری باکلیدپیچی :باتغییردادن قطر کلید، گام پیچ، تعداد پیچ ماده، طول و قطر مفتول داخل قفل عوض می‌شود. همین نوع قفل درقرون وسطی درانگلستان و فرانسه و آلمان دیده میشدوتاسال۱۸۷۵م در این کشورها رواج داشت.[۵]
۲. قفل فنری باکلیدفشاری:
سابقهٔ تاریخی آن از زمان روم قدیم آغاز می‌شود و تا قبل از انقلاب صنعتی در اروپا به کاربرده می‌شد. احتمال دارد اختراع این نوع قفل هااز چین و هند باشد یا شاید از خاورمیانه آغازشده از یک طرف به روم وازسوی دیگربه هندویاچین رفته باشد.[۵]
۳. قفل لوله باکلیدپیچی:
مشخصهٔ اصلی این قفل، استوانه ی کوچک آن است که داخل لوله قرارگرفته‌است. تکه درونی درقسمت جلودنده‌ای داردکه به حلقه ی قفل میخوردووقتی که خوب پیچ می‌شود آنرا قفل می‌کند. کلیدآن در انتها دارای دنده است که بایدبه جلوی لوله بخورد. پس ازاینکه این سوی آن را پیچ کردندکلیدرابه جلوی آن فشارمیدهند. شیاری که روی کلیداست به راه کلیدبدنهٔ قفل می‌خورد. وقتی که کلیدچرخیده می‌شود قسمت قفل کنننده، برای اینکه بتواندحلقه را آزادکند، بازمیشود. باتغییر دنده‌های کلیدازلحاظ گام، قطروجهت حرکت نیز با تغییر اندازه راه کلیدوشیاری که روی کلیداست وبدنه قفل، می‌توان انواع واقسام این نوع قفل را بدست آورد. تکه قفل‌کننده همیشه درداخل لوله باقی میماند. قفل‌های لوله‌ای درهندو اروپای مرکزی پیداشده‌است.[۶]
۴. قفل حروفی یارمزی:قفل رمزیتا سال ۱۷۵۰م قفل‌های حروفی شبیه قفل‌های ایرانی درفرانسه به کاربرده می‌شود و اخیراً برای محافظت دوچرخه و اتومبیل زیاد به کاربرده می‌شود.[۷] قفل های رمزی کنونی از ترکیب اعداد استفاده می کنند، آنها اینقدر هوشمندانه ساخته شده اند که با استفاده از تابع تصادفی و جا به جایی اعداد روی صفحه نمایش، مانع از خوانده شدن رمز توسط اطرافیان می شوند.
انواع
قفل آویز
قفل سوزنی غلتان
قفل خودرو
قفل سخت‌افزاری
قفل الکتریکی
قفل رمزی
قفل هوشمند
قفل دیجیتال
قفل دیجیتال و قفل الکترونیکی به دستگاه های قفل‌کننده ای اشاره دارند که به وسیله یکسری مدارهای الکترونیکی کار میکنند. این تعریف خیلی کلی است و انواع مختلفی مانند قفل کارتی، قفل رمزی، قفل بیومتریک (مانند اثر انگشتی) و یا ترکیبی از این‌ها دارد.
کلید ابزاری است که برای گشودن قفل به‌کار می‌رود. کلید معمولاً از دو بخش تشکیل شده‌است. بخش اول، بخشی است که وارد شیار قفل می‌شود و با آن تطبیق دارد؛ و بخش دوم، بخشی است که کاربر، آن را به دست می‌گیرد. دندانه‌ها و شیارهای هر کلید معمولاً برای بازکردن یک قفل خاص طراحی می‌شود. بااین‌وجود، قفل‌های ارزان‌قیمت، گاهی با کلیدهای متعدد قابل بازشدن هستند. امروزه کلید، به‌عنوان جزء جدانشدنی از زندگی روزمرهٔ مدرن محسوب شده و استفاده از آن در تمام دنیا شایع است. اغلب مردم، با استفاده از یک حلقهٔ فلزی، مجموعه‌ای از کلیدهای موردنیاز خود را نگه‌داری میکنند. به این مجموعه دسته‌کلید گفته می‌شود.[۱] برخی از قفل‌ها (مانند صندوق امانات بانک و گاوصندوق) برای بازشدن نیاز به بیش از یک کلید دارند.[۲]
تعریف دقیقِ کلید: کلید ابزاری است مکانیکی که اجازهٔ بازشدن یک قفل را می‌دهد؛ خواه این قفل مکانیکی باشد یا الکترونیکی. با توجه به افزایش سرعت تکنولوژی، این صنعت نیز به نوبهٔ خود از سرعت فزاینده‌ای بهره گرفته و به جلو پیش می‌رود.
قفل‌های اتومبیل شامل کلیدهای فلزیِ یک‌طرفه یا دوطرفه‌اند، ولی با توجه به اینکه امکان سرقت اتومبیل وجود نداشته‌باشد تعدّد ساچمه‌های قفل در قفل استارت بیشتر از قفل‌های درها یا صندوق عقب است.
محتویات
۱ واژه‌شناسی
۲ تاریخچه
۳ انواع کلید
۴ کلید خودرو
۵ طلسم و جادو
۶ کلید شهر
۷ نشانه
۸ منابع
واژه‌شناسینخستین دستگاه ساخت کپی از کلید، محصول ۱۹۱۷ ایالات متحدۀ آمریکاواژهٔ کلید از واژهٔ یونانیِ Κλειδί به فارسی راه یافته‌است.[۳]
تاریخچه
قدیمی‌ترین سندی که از کلید در تاریخ وجود دارد، مربوط به ۴۰۰۰ سال پیش[۴] در مصر باستان است. تصویر این کلید، که یک کلید چوبی بوده، بر روی یک خمرهٔ زیبا در خرابه‌های یک قصر قدیمی در مصر یافت شده‌است. یونانیان اما از کلیدهای تسمه‌ای و طنابی استفاده می‌کردند. بعدها صنعتگران رومی به استفاده از آهن به‌جای چوب پرداختند. در قرون وسطی صنعت ساخت کلید پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای نمود.[۵]
در سال ۱۸۱۸ میلادی، دولت انگلستان برای ساخت قفلی که فقط با کلید خودش باز شود، یکصد لیره جایزه تعیین کرد که نصیب فردی به نام «پرمیاچوب» شد. در اوایل قرن بیستم، پدر و پسری آمریکایی به نام‌های «لینوس یال بزرگ» و «لینوس یال جوان» صنعت قفل و کلید را مکانیزه نمودند و انقلابی در این صنعت به‌وجود آوردند.[۵]
انواع کلید
کلید خانگی: گونه‌ای از کلیدها که قدمت زیادی دارد و تاکنون نیز رایج مانده‌است، کلیدهای استوانه‌ایِ معمولی است که دارای لبه‌ای با دو تا پنج برآمدگی می‌باشد. این‌گونه کلید می‌تواند وارد شیار قفل‌های هم‌نوع شود. این کلید مناسب درهای داخلی منازل است.
کلید یک‌لبه: این نوع از کلید، از نوع قبلی پیشرفته‌تر است؛ به این معنی که با داشتن شیارهایی، هر کلید فقط قادر به ورود به سوراخ قفلی از نوع خود است. این نوع کلید تا پیش از ورود کامل به داخل قفل، اجازهٔ چرخش ندارد.
کلید خودرو: کلید خودروها معمولاً هم برای بازکردن قفل در و هم برای روشن‌کردن خودرو کاربرد دارد. کلید بسیاری از خودروها دارای تقارن دوطرفه است، به‌گونه‌ای‌که جهت ورود کلید به شیارِ قفل، تأثیری در عملکرد کلید نداشته‌باشد. در برخی از خودروها، کلید خودرو، توأمان، قابلیت روشن‌کردن، بازکردن درهای جلو، درِ داشبورد، درِ صندوق عقب و درِ باک را دارد
کلیدهای هوشمند ضد سرقت خودرو (ایموبلایزر): این کلیدها علاوه بر تطبیق مکانیکی با قفل، به تطبیق الکترونیکی نیز مجهزند. این کلیدها ممکن است از یک مقاومت الکترونیکی در داخل خود بهره ببرند که در کلیدهای گوناگون، میزان این مقاومت تغییر کند. گونهٔ پیشرفته‌تر این کلیدها دارای یک فرستنده است.
شاه‌کلید: این‌گونه کلیدها برای این منظور ساخته می‌شوند که بتوانند چندین قفل را باز کنند. چنین قفل‌هایی معمولاً کلیدهایی نیز دارند که فقط مختص همان قفل است. این قفل‌ها دارای دو مکانیزم مجزا برای بازشدن هستند که کلیدهای اختصاصی با مکانیزم اول و شاه‌کلید با مکانیزم دوم، قفل را باز میکنند.[۶] کاربرد چنین کلیدهایی در مراکز عمومی، ادارات و هتل‌ها (کلیدهای اختصاصی برای مهمانان و شاه‌کلید برای مدیر هتل) است.
کلید دولبه و چهارلبه: این نوع از کلیدها نیز بسیار شبیه به کلیدهای منزل‌اند، با این تفاوت که به‌دلیل وجود دو یا چهار دسته برآمدگی یا فرورفتگی در اطراف کلید، انجام سرقت مشکل‌تر می‌شود. مقاومت فیزیکیِ قفل‌های چهارلبه (در برابرِ شکستن در شیارِ قفل) بسیار بیشتر از انواع دیگر است.[۶]
کلید لوله‌ای: این‌گونه کلیدها معمولاً از سایر انواع کلید کوتاه‌تر است و قطر آن اندکی بیشتر است. بر روی لولهٔ آن شیارها و برآمدگی‌هایی قرار دارد که با برآمدگی‌ها و شیارهای قفل هماهنگ است. کاربرد این کلیدها در قفل دوچرخه و قفل کمد و بوفه‌هاست.
کارت کلید: گونه‌ای از کارت هوشمند است که برای گشودن قفل‌های مجهز به کارتخوان استفاده می‌شود. این کارت معمولاً پلاستیکی است و دارای نوار بارکد یا نوار مغناطیسی، و در مواردی نادر، دارای تراشه (چیپ) است.
کلید خودروسوئیچ‌های خودروسوئیچ ابزاری است که برای باز و بسته کردن درِ خودروها یا روشن و خاموش کردن موتور آنها به‌کار می‌رود. شکاف سوئیچ خودرو در وسط صفحه جلوی راننده قرار گرفته که توسط آن جریان برق برای روشن کردن موتور، وصل یا قطع می‌شود. هم شکاف سوئیچ و هم کلید گرداندن شکاف را «سوئیچ» می‌گویند. کلید سوئیچ گرداندن و کلید درهای خودرو معمولاً یکی است. کلید صندوق عقب غالباً کلیدی جداگانه است.[۷]
طلسم و جادوجادوگر و کلید جادوییکلید همواره در جادوگری و طلسم کاربرد داشته‌است.[۸]
کلید شهر
در گذشته، که شهرها دارای دروازه بودند، هر دروازه کلیدی داشت. در دوران قاجار، تهران نیز دارای کلید بود و دروازه‌بانان شهر، هر شب در ساعت دوازده نیمه‌شب دروازه‌ها را می‌بستند و کلید آن را برای داروغه می‌بردند. کلید شهر گاهی به‌صورت سمبلیک به مهمانان افتخاریِ شهرها تقدیم می‌شود. برای مثال، لرد بیور، شهردار وقتِ شهر لندن، کلید طلای شهر لندن را به ناصرالدین شاه هدیه داد.[۵]
نشانهنشانهٔ شهر واتیکانکاربرد کلید در نشانه بسیار زیاد است.[۶] در نشانهٔ قدیم بلدیهٔ تهران، کلید به‌عنوان یک عنصر اصلی به‌کار رفته‌بود.[۵] در نشانهٔ شهر واتیکان نیز عنصر کلید به‌کار رفته که از داستان سنت پل (نخستین پاپ) نشأت گرفته‌است.[۶]
