مجموعه آثار معماری سنتی ایران ( در دوران قبل از اسلام )

مصور

معماری هنر و فن خلق فضا برای انجام انواع فعالیت‌های انسانی است و شکل‌گیری هر فضای معماری از عوامل گوناگون و متعددی تأثیر می‌پذیرفته است که اقلیم، جغرافیا، مواد و مصالح، کارکردهای اصلی یک فضا، دانش و مهارت فنی، الگوهای خاص رفتاری، شیوۀ معیشت و امکانات اقتصادی، شرایط و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی جامعه از این عوامل به شمار می‌آیند.

آنچه در زمنیۀ معماری به آن با عنوان «فرهنگ» اشاره می‌شود و چه بسا بتوان آن را فرهنگ معماری نامید، پدیده و خصوصیتی است که ضمن آنکه به شکلی مستقل قابل طرح، مطالعه و معرفی است؛ اما وجود آن از عوامل متعدد شکل‌دهنده به فضای معماری ناشی شده و به همین سبب ریشه در تاریخ یک سرزمین دارد و کمابیش در طی تاریخ معماری آن سرزمین به گونه‌ای خاص تجلی یافته است.

پیشینۀ این پدیده که به سبب وجود عواملی مانند جغرافیا، اقلیم و شیوۀ معیشت پدید آمده است به دوران پیش از اسلام می‌رسد و کاربرد آن در شهرهای بزرگ تا چند دهۀ پیش تداوم یافته بود و آثاری بی‌شمار از آن برجای مانده است. طرح چهار ایوانی نیز یکی از خصوصیات مهم و اساسی معماری ایرانی است که در بسیاری از بناهای عمومی، مذهبی یا برخی از کاخ‌ها طی قرن‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

بررسی خصوصیات معماری پیش از اسلام، افزون بر آنکه برای شناخت فرهنگ و هنر آن دوران ضروری است، برای آگاهی دقیق‌تر و بهتر معماری ایران در دوران اسلامی نیز لازم و ضروری می‌باشد، زیرا بدون آگاهی از آن نمی‌توان دوره و روند شکل‌گیری عناصر و پدیده‌های معماری ایرانی را به درستی مورد بررسی قرار داد.

در یک طبقه‌بندی کلی، منابع معماری ایرانی را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: نخست: بناها و آثار برجای مانده؛ دوم: متون ادبی، تاریخی و سفرنامه‌ها. شمار آثار و بناهای برجای مانده به‌ویژه آثار متعلق به دوران پیش از اسلام چنان اندک است که با بررسی آنها به‌تنهایی نمی‌توان به بسیاری از خصوصیات معماری و شهرسازی آن دوران دست یافت. اطلاعات و اسناد معماری در متون و نوشته‌های برجای‌مانده چنان اندک است که استخراج آنها به سادگی میسر نیست، هر چند که به هر صورت بررسی آنها برای یافتن اطلاعات بیشتر ضروری است. متن‌های باقی‌مانده از دوران پیش از اسلام شامل برخی کتاب‌های مذهبی و تایخی و نیز کتیبه‌هایی می‌شود که بر روی بعضی از آثار برجای مانده است.

تمامی بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی حکایت از آن دارد که پیشینهٔ معماری ایران به حدود هزاره هفتم پیش از میلاد می‌رسد. از آن زمان تاکنون، پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون، توسعه و تکامل یافته‌است. معماری ایران دارای ویژگی‌هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است: ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند، و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.در معماری ایرانی، با وجود خصایلی چون تناسب و زیبایی سردرها وگنبدها و ایوان‌ها خصلتی که بیشتر شایستهٔ بررسی است گوهر معماری ایرانی و منطق ریاضی و عرفانی آن است.

درونگرایی و گرایش معماران ایرانی به سوی حیاط‌ها، پادیاوها، گودال باغچه‌ها، هشتی‌ها و کلاه فرنگی‌ها که شبستان‌ها را گرداگرد خود گرفته‌است، از دیرباز جزء منطق ایرانی بوده‌است.پیش از این که تخت جمشید ساخته شود، صدها ایوان و شبستان با ستون‌های چوبی و سنگی در سراسر جهان متمدن آن روز ساخته شده بود، ولی نخستین بار در تخت جمشید می‌بینیم که ستون‌ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفته‌اند با این که در بعضی از معابد کهن خارج از ایران (مثلاً مصر) فاصلهٔ دو ستون چیزی نظیر قطر آن‌ها بلکه اندکی کمتر است.

معمار ایرانی توانست وسیع‌ترین دهانه‌ها را با کست افزود پیمون‌ها به وجود بیاورد و آرایش‌های گوناگون و سرگرم‌کننده خلق کند؛ به گونه‌ای که ساختمان دو اشکوب به اندازه‌ای از هم دور شده که گویی اشکوب زیری بعدها بر آن افزوده شده‌است.از امتیازات معماری ایرانی این است که هرگز از مکان هندسی همگن برای پوشش استفاده نشده و از اصطلاحات و نام چفدها (قوس) و طاق‌ها و گنبدها در زبان فارسی پیداست که بیشتر به شکل بیضی و تخم مرغ و بات (بیز) توجه داشته‌اند.