مروری بر کتاب
آستان قدس رضوی بنیادی است که در شهر مشهد بنا شده است و متولی حرم و موقوفات حضرت علی بن موسی الرضا (ع) است. فعالیتهای آستان قدس رضوی در راستای حفظ احیای موقوفات و ایفای تعهدات بر اساس نیات واقفان و نیازهای زائران شهر مشهد است.تولیت آستان قدس از آغاز دوران صفوی و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران اهمیت یافت و توسط پادشاه وقت تعیین میگردید.
تاریخچه
مرقد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) (ولادت ۱۴۸ یا ۱۵۱-شهادت ۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک امام رضا (ع) پس از شهادت در کنار قبر هارون الرشید (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه حَمید بن قَحْطَبَه (۱۵۹ق/۷۷۵م) در دهی به نام سَناباد نزدیک نوغان از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفتهاند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً میبایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دورههای مختلف ناشی شده باشد.
نخستین بنای حرم
مشهور است که مأمون عباسی (م. ۲۱۸ق) پیش از شهادت امام رضا(ع) قبهای بر فراز قبر هارون ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانهای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته است.
در عصر دیلمیان
دیلمیان بقعه نخستین را به پارهای تزیینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی مذهب بودند، زیارت حرم رضوی رواج یافت.
در عصر غزنویان
در قرن ۴ق/۱۰م سبکتکین غزنوی حرم را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او یمین الدوله محمود حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت».[۱] بنابراین نظر که مرمت بنا را به سلطان محمود غزنوی نسبت میدهد، صحیح نیست. پس از وی عمید الدوله فایق که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد زد. آنگاه سوری بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت چیزهای دیگری بر حرم افزود و منارهای برای آن ساخت و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُزها در ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دچار آسیب شد.
در عصر سلجوقیان
در روزگار سنجر سلجوقی (۵۱۱-۵۵۲ق) شرف الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشیهای ۸ ضلعی بسیار نفیس معروف به «کاشیهای سنجری» که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زیر قابهای بزرگ شیشهای محافظت میشوند، از آثار تَرْکان زُمُرُّدملک دختر محمود سلجوقی است که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۱م نصب شده است.
در عصر خوارزمشاهیان
در روزگار خوارزمشاهیان نیز روضه رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ از جمله ۲ محراب کاشیچینی نمای و کاشیهای نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات علی بن محمد مُقْری، و کتیبهای حاوی ۲ بیت شعر فارسی از عبدالله بن محمود بن عبدالله در دیوار حرم که «سنه ۶۱۲» بر ان کتابت شده، از آثار همین دوره است.
در حمله مغول
در ۶۱۸ق/۱۲۲۱م با حمله تولی پسر چنگیز به روضه مقدس، بقعه رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید، زیرا کاشیهای سنجری ازاره حرم که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۲م نصب شده است، هنوز در حرم وجود دارد.
در عصر تیموریان
در روزگار شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق) همسر او گوهرشاد آغا، آثار ارزندهای در حرم و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق «دارُالحُفّاظ» و «دارُالسَّیاده» را بنا کرد و مسجدجامع معروف «گوهرشاد» را در ۸۲۱ق/۱۴۱۸م زیر نظر معمار بزرگ، قوام الدین شیرازی ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر مشهد را بنا کرد. سلطان حسین بایقَرا (حکومت: ۸۷۵-۹۱۲ق) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «صحن عتیق» آمده است، به پایمردی وزیرش امیرعلیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق فعلی را که بعدها به وسیله شاه عباس صفوی توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به ایوان امیرعلیشیر هم در روزگار او ساخته شد.
در عصر صفویان
صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزندهای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد سلطان محمد خدابنده و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار غزنویان، در زمان حکومت شاه طهماسب اول (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق/۱۵۲۳-۱۵۷۶م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. شاه عباس اول (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار(ع) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبکها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. شاه عباس دوم (حک: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. شاه عباس دوم (حکومت: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) صحن عتیق را تعمیر و کاشی کاری کرد و شاه سلیمان (حک: ۱۰۷۷-۱۱۰۵ق/۱۶۴۲-۱۶۹۳م) گنبد را که بر اثر زلزله ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبهای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی رواقِ الله وردی خان و دیگری رواق حاتَم خانی نیز از ساختههای الله وردی خان و حاتم بیک اردوبادی از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «دارالضیافه» قرار دارد، از بناهای الله وردی خان است.
در عصر افشاریان
در روزگار افشاریان، نادرشاه (۱۱۰۰-۱۱۶۰ق/۱۶۸۸-۱۷۴۷م) به تصریح قصیده فارسی ندیم و کتیبههای نگاشته شده در سالهای ۱۱۴۵ق/۱۷۳۲م و ۱۱۴۶ق/۱۷۳۳م در ایوان طلای صحن عتیق، و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیائی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانهای هم که در وسط «صحن عتیق» جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل خان طلایی سقفی بر روی ستونهای مرمر برفراز آن بساخت و روی آن را با خشتهای طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است ابراهیم خان برادر نادر نیز «هر دو درِ صحن را تَنْکه نقره گرفت»...
این کتاب اثری ارزشمند درباره پیشینۀ آستان قدس رضوی و تحولات آن پیش از انقلاب اسلامی است. نویسنده در هفت فصل به زندگانی علی بن موسی الرضا(ع)؛ جغرافیای تاریخی خراسان و مشهد؛ وضع حرم مطهر رضوی در دورههای گوناگون تاریخی؛ وضعیت آستان قدس رضوی در دوره پهلوی؛ نوسازی آستان قدس و شرح خدمات عمرانی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و بهداشتی؛ خدمات اداری، طرح و برنامه و بودجه آستان قدس رضوی پرداخته است. وجود عکسهای قدیمی زیبا، نقشهها، اطلاعات آماری و چاپ بسیار خوب بر ارزش این اثر افزوده است.