تاريخ تذكره‌هاى فارسی، تأليف احمد گلچين معانى، كتابى است در معرفى تذكره‌هاى نوشته‌شده به زبان فارسی، كه به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است.نویسنده بررسى و نقد تذكره‌هاى نوشته شده را انگيزه تأليف اثر حاضر عنوان داشته و در مقدمه به اين امر، اشاره نموده است كه: «و اما اينكه نگارنده به فكر چنين تأليفى افتاد، جز آن نبود كه با بررسى دقيق و ارزيابى و نقد تذكره‌ها خزف را از گهر جدا كند و اصيل را از نااصل بازنمايد، تا راهنماى پژوهندگان در احوال شاعران باشد و از گمراهى و سرگردانى برهند و در كار نقد تذكره‌ها اعمّ از قديم و جديد نظرى جز به اشتباهكارى گذشتگان كه باعث اشتباهات معاصران شده است نبوده»
كتاب در دو جلد تنظيم شده و مقدمه كوتاهى از نویسنده، در ابتداى هر دو جلد آمده است.
كتاب حاضر شامل دو بخش است:
بخش يكم: تذكره‌هاى فارسی؛
بخش دوم: كتاب‌هایى كه فصلى از آنها در بيان احوال شاعران است.
در هر دو بخش نكات ذيل ملحوظ بوده و مذكور افتاده است:
نام كتاب، نام مؤلف، تاريخ تأليف، سبب تأليف، روش نگارش، تعداد تراجم، اسامى صاحبان تراجم (در صورتى كه در فهرست‌ها منتشر نشده بوده)، مآخذ و منابع مؤلف درباره شعراى سلف، ذكر اصالت تمام يا قسمتى از هر تذكره، نظر انتقادى درباره ارزش و اعتبار هريك، بيان دقت نظر يا سهل‌انگارى تذكره‌نويسان در گزارش احوال شاعران با ذكر شواهدى از هر مورد، معرفى نسخه‌هاى خطى موجود در كتابخانه‌هاى عمومى و خصوصى ایران و ساير كشورهاى جهان با ذكر شماره و مشخصات هر نسخه، شرح احوال و منتخبات اشعار و ساير آثار تذكره‌نويسان.[۲]
در مورد تذكره‌هایى كه به طبع رسيده است نيز دفعات طبع و محل آن و تاريخ انتشار و چگونگى چاپ هريك مشروحا مذكور است.[۳]نویسنده ترتيب كتاب را الفبايى قرار داده تا مراجعه بدان آسان باشد، ولى در پايان كار يك فهرست سنواتى به ترتيب قرون و اعصار از اسامى تذكره‌ها بر ساير فهارس افزوده تا مؤلفات هر قرنى به‌سهولت دانسته شود.
در مقدمه جلد نخست، ضمن توضيح انواع تذكره‌نويسى، به برخى ويژگى‌هاى اثر حاضر اشاره شده.[۵]و در مقدمه جلد دوم، توضيح مختصرى پيرامون جلد دوم داده شده است.[۶]
به‌طور كلى تذكره‌ها را مى‌توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول تذكره‌هاى عمومى است و هركس كه دست بدين كار زده است، درباره تراجم شعراى پيش از روزگار خود ناچار از مراجعه به منابع قديم‌ترى بوده و استفاده از اين منابع، يا با انصاف و عدالت و حق‌گزارى و امانت صورت گرفته است، يا با كتمان و پرده‌پوشى و پنهان داشتن مأخذ. دسته دوم تذكره‌هاى عصرى است؛ اعم از اينكه قسمت عصرى، جزئى از يك تذكره عمومی‌باشد، يا منحصرا در ذكر احوال شعراى همزمان يك پادشاه يا معاصران تذكره‌نويس.[۷]
كتاب حاضر علاوه بر جنبه راهنمايى و ارزش علمى كتاب‌شناسى، خود نيز تذكرة الشعرايى است شامل تراجمى معتبر و منقول از منابع دست اول عصرى.[۸]
برخى از تذكره‌هاى مذكور، فقط از طريق كتاب شناخته شده و جز نامى از آنها باقى نيست؛ به همين جهت براى ثبت در تاريخ، نام آنها با شرح حال مؤلف و ذكر مأخذ به قلم آمده است.[۹]
بخش اول، جلد نخست و قسمتى از جلد دوم را به خود اختصاص داده و در آن، به معرفى تذكره‌هاى فارسی پرداخته شده كه اولين تذكره معرفى‌شده، «آتش‌فشان» تأليف محمديعقوب خان اديب فراهى (متوفى 1312ش) مى‌باشد. اين اثر، بنا بر آنچه نویسنده بدان اشاره نموده، مجموعه‌اى است در شرح حال شعراى هرات و فراه با نمونه‌اى از اشعار آنها كه در اين سال‌ها به رشته تأليف درآمده است.[۱۰]
آخرين تذكره معرفى‌شده اين بخش نيز، تذكره‌اى است تحت عنوان «يد بيضا»، تأليف مير غلامعلى آزاد بلگرامى در 1145 و 1148ق. اين كتاب، تذكره عمومى است كه نخست مشتمل بر ذكر پانصد و سى دو تن شاعر قديم و جديد بوده و به ترتيب حروف تهجى از افضل‌الدين كاشى تا مير محمديوسف بلگرامى و بعدا كه مؤلف آن را منسوخ گردانيده، تعداد شعراى آن را به 1359 نفر رسانيده است كه با ابوالحسن شهيد بلخى آغاز مى‌شود.[۱۱]
از ديگر تذكره‌هاى اين بخش، مى‌توان به آثار زير اشاره نمود: «اختر تابان» تأليف ابوالقاسم محتشم شروانى بهوپالى.[۱۲]؛ «اشعه شعاعيه» تأليف محمدحسين شعاع شيرازى.[۱۳]؛ «اقبال‌نامه» از محمدباقر ميرزاى خسروى کرمانشاهى.[۱۴]؛ «انجمن ناصرى» از ميرزا ابراهیم مدايح‌نگار در اوائل قرن چهاردهم هجرى.[۱۵]؛ «ایران صغير» يا «تذكره شعراى پارسى‌زبان كشمير»، تأليف دكتر خواجه عبدالحميد عرفانى، رايزن فرهنگى سفارت كبراى پاکستان در ایران.[۱۶]؛ «باغ معانى» تأليف نقشعلى در 1290-1274ق.[۱۷]؛ «بستان الفضائل» از عليرضا ميرزاى قاجار متخلص به شهره در 1247-1251ق.[۱۸]؛ «بيان المحمود» از محمود ميرزا بن فتحعلى شاه قاجار متخلص به محمود در 1240ق.[۱۹]و...
بخش دوم، دربردارنده تواريخ و كتبى است كه بخشى از آنها، در تراجم شعراست. اولين كتاب معرفى‌شده اين بخش، «آثار الصناديد» تأليف جوادالدوله عارف جنگ دكتر سيد احمد خان دهلوى در قرن سيزدهم است كه در احوال شهر دهلى و تراجم علما، عرفا، شعرا و مزارات معروف آن بوده و دو بار به طبع سنگى رسيده است. بار اول در سيد الاخبار دهلى به سال 1847م و بار دوم در نامى پريس كانپور به سال 1904م. اما نویسنده خود به هيچ‌يك از دو چاپ اين كتاب دست نيافته، ولى نقل قسمت‌هایى از آن را در كتاب‌هاى ديگر ديده و بدان اشاره كرده است؛ از جمله در كتاب «ارمغان هندوستان» تأليف مولوى سيد لطف‌على شاه مودودى چشتى هروى و كتاب «نقش پارسى بر احجار هند» تأليف استاد دانشمند آقاى على‌اصغر حكمت.[۲۰]
آخرين اثر اين بخش نيز «يادگار بهادرى»، تأليف بهادر سنگه شاه‌جهان‌آبادى در 1249ق بوده كه تاريخ عمومى است و شامل چهار سانحه و چند باب در شرح حال فضلا و شعرا و جغرافيا و فنون و علوم.[۲۱]
از ديگر آثار اين بخش، مى‌توان از: «آثار عجم» تأليف محمدنصير ميرزا آقاى فرصت حسینى شيرازى در 1310 تا 1313ق.[۲۲]؛ «آيين اكبرى» تأليف ابوالفضل علامى بن شيخ مبارک ناگورى در حدود 1006ق.[۲۳]؛ «شجره طيبه» تأليف ميرزا سيد محمدباقر مدرس رضوى در 1333ق.[۲۴]و «طبقات اكبرى» تأليف خواجه نظام‌الدين احمد بن خواجه مقيم هروى در 1002ق.[۲۵]نام برد.
فهارس كتاب كه عبارتند از فهرست الفبايى اسامى تذكره‌ها به ترتيب قرن تأليف؛ نام‌هاى كسان و خاندان‌ها؛ اسامى كتب و اماكن مذكور در متن، در انتهاى جلد دوم آمده است.در پاورقى‌ها علاوه بر ذكر منابع.[۲۶]، به توضيح برخى از مطالب متن پرداخته شده است
برای تدوین تاریخ ادبیات فارسی در قلمرو زبان دری که پشتوانه زبان و فرهنگ ماست و شناختن و شناساندن شاعران فارسی زبان و عصر و زمان آن ها و سوانح زندگی هر یک و تشخیص سبک و سیاق سخن ایشان ، نخستین مرجع ارباب تحقیق ، کتاب های تذکره است.
به طور کلی تذکره ها را به دو دسته می توان تقسیم کرد:
دسته اول تذکره های عمومی است که در این گونه تذکره ها نیاز به مراجعه به منابع قدیمی تر بوده
دسته دوم : تذکره های عصری : اعم از این که تذکره عصری جزئی از یک تذکره عمومی باشد یا منحصرا در شرح احوال شعرای همزمان یک پادشاه یا معاصران تذکره نویس.
کتاب حاضر شامل دو بخش است : بخش اول : تذکره های فارسی بخش دوم : کتاب هایی که فصلی از آن ها در بیان احوال شاعران است.
واژه تذکره معانی گوناگون دارد، از جمله : به یادآوردن ، یاد کردن ، یادآوری ، آنچه موجب یادآوری شود، وسیله تذکر، یادگار و غیره (ابن منظور، ذیل «ذکر»؛ دهخدا، ذیل ماده ).
کتابهای گوناگونی در موضوعات مختلف و با عنوان تذکره ، به عربی و فارسی ، وجود دارد و به نظر می رسد که مؤلفان آنها در انتخاب این واژه برای عنوان کتاب ، به معنای آن (یادآوری ) التفات داشته اند.
این واژه برای کتابهای شرح حال صوفیان و خطاطان و علما و از همه بیشتر شاعران و ادیبان به کار رفته به طوری که بتدریج اصطلاحی برای کتابهای شرح حال شاعران شده است (برای نمونه رجوع کنید به دهخدا، ذیل «تذکره »). این واژه در عنوان بسیاری از کتابهای عربی با موضوعات گوناگون دیده می شود که برخی از آنها عبارت اند از: تذکره ابن المعتز (متوفی 296)، تذکره الخواص از سِبط ابن جوزی (متوفی 654) و تذکره النبیه فی ایام المنصور و بنیه از ابن حبیب حلبی که به سبب دربرداشتن شرح زندگانی امیران و بزرگان اهمیت فراوانی دارد
تذکره نویسیِ فارسی . تا پیش از سده هفتم ، سرگذشت شاعران و نمونه شعر آنان به طور پراکنده در برخی آثار تاریخی و جغرافیایی و ادبی ، نظیر چهارمقاله نظامی عروضی (تألیف ح 550) و آثارالبلاد و اخبارالعباد زکریای قزوینی (متوفی 682)، ذکر می شد. در اوایل سده هفتم ، محمد عوفی لباب الالباب را تألیف کرد که قدیمترین تذکره ، مشتمل بر شرح حال شاعران ، است .
نخستین کتابهای فارسی که در عنوان آنها کلمه تذکره ذکر شده ــ از جمله تذکره الاولیاء *عطار در شرح احوال اولیا و مشایخ تصوف و رساله آغاز وانجام معروف به تذکره تألیف نصیرالدین طوسی (متوفی 672) در باره معاد ــ «تذکره » به مفهومی که بعدها در ادب فارسی رایج شد (کتابی در شرح حال شاعران )، نبودند (برای اطلاع بیشتر در باره دیگر آثار از این نوع رجوع کنید به نقوی ، ص 784ـ 786).
قزوینی (عوفی ، مقدمه ، ص و ـ ح ) از کتابی با عنوان مناقب الشعراء تألیف موفق الدین ابوطاهر خاتونی * ، از رجال دوره محمدبن ملکشاه (متوفی 511)، نام برده است که این اثر در دست نیست تا بتوان در باره آن داوری کرد، اما نجم الدین ابوبکر محمد راوندی ، از نویسندگان اواخر قرن ششم ، آن را مرقع گونه ای دانسته است (ص 57). اشاره دولتشاه سمرقندی در تذکره الشعراء * (تألیف 892؛ ص 35، 66) به این کتاب ، نشان می دهد که مناقب الشعراء دست کم تا قرن نهم شناخته شده بوده است .
پس از لباب الالباب ، تذکره الشعراء سرمشق تذکره نویسان شد. محمدطاهر نصرآبادی برای نخستین بار واژه تذکره را به معنای شرح حال شاعران در عنوان اثر خود، تذکره نصرآبادی * (تألیف 1083ـ1090)، به کار برد ( رجوع کنید به ص 2). این تذکره مشتمل بر شرح حال شاعران و نمونه اشعار آنان است .
تذکره ها غالباً از مقدمه و متن اصلی و خاتمه تشکیل می شوند. متن اصلی که در بر دارنده اطلاعات زندگینامه ای است ، فصل بندیهای متنوع و ویژه ای دارد و تذکره نویسان در نامگذاری آنها گاه از تعابیر ادبی و کنایی بهره جسته اند، مثلاً نام فصلهای آتشکده آذر بیگدلی (تألیف 1174)، مجمر، شعله ، اخگر و شراره است و فصلهای شبستان تألیف مدرسی یزدی (متخلص به شهلا) در 1274ـ1277، خلوتخانه ، هنگامه ، آستانه و ایوان نام دارد
(نقوی ، ص 38ـ40؛ منزوی ، ج 11، ص 747؛ گلچین معانی ، ج 1، ص 244، 250ـ 255). عنوان مدخل در تذکره ، نام یا تخلص شاعر است و ترتیب مدخلها یا تاریخی است مانند طبقات شاهجهانی تألیف محمدصادق خان دهلوی در 1045 و مرآت الخیال تألیف شیرعلی خان لودی در 1102، یا الفبایی است مانند خزانه عامره تألیف آزاد بلگرامی در 1176. در برخی تذکره ها نیز هیچگونه نظم خاصی وجود ندارد (منزوی ، ج 11، ص 745ـ746، 760ـ761، 881).
در پایان زندگینامه هر شاعر، نمونه ای از اشعار او به انتخاب تذکره نویس می آید و بدین ترتیب ذوق ادبی تذکره نویس نمایانده می شود. در واقع ، شهرت و برتری برخی تذکره ها به سبب حُسن انتخاب نمونه های شعری است ، مانند بتخانه تألیف ملامحمد صوفی مازندرانی در 1010، و ریاض الشعراء واله داغستانی (همان ، ج 11، ص 752ـ753؛ گلچین معانی ، ج 1، ص 590، 650ـ 666). در مقابل ، بعضی تذکره نویسان به سبب انتخاب نمونه های ضعیف ، به بی ذوقی معروف شده اند، مانند حسین نوای همدانی مؤلف تذکره نوا
