اَلمُعْجَم فی مَعاییرِ أشعارِ العَجَم«مطالب روشن و منظم دربارهٔ قوانین اشعار فارسی»، کتابی است به فارسی نوشتهٔ شمس قیس رازی در سدهٔ ۷ ق که به علم عروض، قافیه و نقد شعر می‌پردازد. این کتاب سال‌ها مرجعی معتبر برای اهل ادب بود و هنوز نیز ارزش ادبیِ خود را تا حد زیادی حفظ کرده‌است.[۱] [۲] این اثر پس از سال ۶۳۰ ق نگاشته شده‌است. این کتاب را اهل فن غالباً و به‌اختصار با عنوان المعجم می‌شناسند. شمس قیس، المعجم را به نام شاهزاده ابوبکر بن سعد بن زنگی نگاشته‌است.[۳]
پس از دیباچه و شرح نحوهٔ شکل‌گیری کتاب، در قسم اول به فن عروض، در قسم دوم به علم قافیه و نقد شعر، و در خاتمهٔ کتاب به لوازم شاعری و نقد شعر و انواع سرقات ادبی اشاره شده‌است. بخش عروض المعجم قدیمی‌ترین و جامع‌ترین منبع باقی‌ماندهٔ عروض فارسی است. بخش صناعات المعجم عمدتاً برگرفته از کتاب حدائق السحر فی دقائق الشعر اثر رشیدالدین وطواط است و حدائق السحر هم برگرفته از ترجمان‌البلاغه محمد بن عمر رادویانی است؛ اما احتمالاً شمس قیس ترجمان‌البلاغه را در اختیار نداشته و در مواجهه با حدائق‌السحر اصلاحاتی ایجاد کرده؛ مثلاً ترتیب صنایع را تغییر داده و نام برخی را عوض کرده‌است. همچین، از شاعرانی که پس از رشید وطواط بوده‌اند یا او عامدانه از آن‌ها نامی نیاورده، شاهد آورده‌است.[۴]
اهمیت این اثر در این است که در داوری‌هایش نسبت به درست و نادرستِ زبان و ادبیات، کاربرد رسمیِ اهل زبان و شاعران را معیار می‌داند (نه گفته‌های مکرر ادبیات عرب یا موارد دیگر) و همچنین در داوری شعرها انصاف و بی‌طرفی ورزیده‌است، به‌طوری که هرچند خاقانی و انوری و… را می‌ستاید، در بخش عیوب شعر از آن‌ها مثال می‌آورَد.[۴]
زبان و سبک کتاب در مقدمه به نثر فنی است؛ اما متن آن به سبک مرسل فصیح و در چند جا، به اقتضای موضوع، شاعرانه است؛ در سطح لغوی دارای کلمات فارسی نادر و به لحاظ نحوی سنجیده و موجز است. این کتاب را محمدتقی مدرس رضوی در سال ۱۳۳۸ در انتشارات دانشگاه تهران چاپ کرد و پس از آن سیروس شمیسا با مقابلهٔ نسخهٔ خطی تازه آن را در سال ۱۳۸۸ منتشر کرد.
