مقدمه الادب

مقدمة الادب اثر ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد خوارزمی زمخشری از بزرگان لغت و نحو و تفسیر و ادب در قرن ششم هجری است. این کتاب به لحاظ ادبی از جایگاه خاصی برخوردار است و خوارزمی با تألیف آن خدمت شایانی به زبان فارسی نموده است. او با دقت فراوانی کلمات فارسی خالص و سره را در برابر کلمات عربی برگزیده است و بسیاری از لغات مهجور و نادر فارسی را در کتابش می توان دید.
کتاب حاوی زندگینامه ای مختصر از مولف، یک تنبیه برای خواننده کتاب، مقدمه ای از مولف و متن کتاب در سه بخش است.
در کتاب کلمات عربی و فارسی و ترکی مقایسه می شوند و بین آنها کلمات جغتایی و مغولی دیده می شود. مثلا در مقدمه کتاب کلماتی؛ مانند:«آی تغاگون» (ماه و خورشید) در زبان ترکمنی امروز به شکل «آی بیلن گون» یا کلمه ی «یتیگن» به ترکمنی امروز «یدیگن» (ستاره ی دب) و... استعمال می شوند.
این کتاب یکی از فرهنگ نامه های ارزشمندی است که حدود 70 سال بعد از فرهنگ محمود کاشغری تألیف یافته است. تحقیقات کاشغری مربوط به اوغوزهای داخلی بوده و اما این کتاب مربوط به اوغوزهای بیرونی است. تنظیم به این شکل و ماهیت، سوابق فرهنگ نویسی او را تأیید می نماید. جمع کلمات، ضرب المثل های عامیانه و مقایسه ی آنها در زبانهای عربی، فارسی، ترکی و مغولی جدیت فراوانی می طلبد. در قرون وسطی عالمان کم وبیش زبان های عربی و فارسی و ترکی را مقایسه می کردند و امتیاز زمخشری اینست که زبان مغولی را هم اضافه نمود.
ممکن است این دانشمند گرانقدر فهمیده باشد، که زبان مغولی در اصل با زبان های ترکی در یک گروه و سیستم، یعنی در گروه آلتای قرار دارد. باید اضافه کنیم که برخلاف نظر برخی از نویسندگان که مقایسه ی تاریخی زبان ها در علم زبان شناسی را به اروپای غربی نسبت می دهند، باید مکان پیدایش اصول مقایسه ی تاریخی زبان ها را در دنیای شرق جستجو کرد و زمان آغاز آن را هم به زمان محمود کاشغری و زمخشری نسبت داد.