شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، عنوان کتابی است نوشته مهدی بامداد، که نمونه‌ای از نخستین تلاش‌های مورخین و نویسندگان معاصر در شناساندن رجال و معاریف ایرانی، به شیوهٔ نوین به شمار می‌رود.
این کتاب، یک دائرةالمعارف نسبتاً بزرگ در شناخت تاریخ رجال ایران در سه قرن اخیر بوده و با معرفی جمع کثیری از رجال ایرانی در این سه قرن، به عنوان یکی از مراجع بسیار مهم جهت محققین و مورخین و دانش پژوهانی که قصد پژوهش و تألیف در این عرصه را دارند، به شمار می‌رود. بامداد که با پشتکار، مطالعه و تحقیق چند ساله و بر اثر معاشرت طولانی با خانواده‌های رجال سیاسی ایران، موفق به تألیف چنین اثری شده‌است، در نگارش این اثر از منابعی همچون خاطرات و خطرات اثر مخبرالسلطنه هدایت، یادداشتهای روزانه اعتمادالسلطنه و سایر آثار وی، کتابهای خان ملک ساسانی، دورهٔ مجلات و نشریاتی همچون مجله یادگار، یغما و.... کتاب ایران و مسئلهٔ ایران، اثرِ لرد کرزِن و منابع متعدد دیگر، بهره برده‌است.
این اثر، مشهورترین و شاخص‌ترین اثر مهدی بامداد محسوب می‌شود و عمدهٔ شهرت امروزی او، به سبب تألیف همین کتاب می‌باشد.
بامداد ابتدا تصمیم داشت مجموعه یادداشتهای خود را در ده جلد انتشار دهد، لیکن به سبب بیماری آن‌ها را طی سالهای ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ خورشیدی در شش مجلد منتشر کرد.
بنا به گفته برخی صاحبنظران، وی در تدوین مطالب کتاب شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، استقلال رأی و نظر داشته و از داوریهای رجال نویسان پیشین تأثیر نپذیرفته‌است. نثر این کتاب، نثری شیرین و روان است و جای جای صفحات آن در مجلدات مختلف با تصاویری گویا و بعضاً منحصربه‌فرد، آراسته شده‌است.
حسین محبوبی اردکانی، در مجموعه مقالاتی که با عنوان «انتقاد(نقد) کتاب شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳، ۱۴ هجری»، در مجله راهنمای کتاب، [سال دوازدهم، شماره‌های ۹ و ۱۰ (آذر - دی ۱۳۴۸ خورشیدی)، صفحات ۵۳۸ تا ۵۴۳، و نیز: سال سیزدهم، شماره‌های ۱۰ و ۱۱ و ۱۲(دی - بهمن - اسفند ۱۳۴۹ خورشیدی)، صفحات ۷۷۱ تا ۷۷۸ ]، نوشته‌است، به نکات زیادی در مورد این کتاب اشاره کرده و از جمله نوشته‌است:
چنانچه با معیار قزوینی، در ارزیابی لغت نامهٔ دهخدا، این کتاب را بسنجیم، آن را تقریباً بدون غلط می‌یابیم؛ اما کاستیهایی نیز در این کتاب وجود دارد؛ از جمله اینکه زندگینامه‌ها براساس نام کوچک اشخاص (و نه شهرت یا نام خانوادگی آنان) تنظیم شده‌است، در شرح احوال رجال نظم و ترتیب تاریخی رعایت نشده‌است، از ذکر منابع و مآخذ خودداری گردیده‌است، شرح حال عده‌ای از مشاهیر نادیده گرفته شده و در این کتاب نیامده‌است، از بسیاری از رجال دورهٔ افشاریه و زندیه ذکری نرفته و بیشتر شرح حال‌ها به رجال عصر قاجار اختصاص یافته و تازه در دورهٔ قاجار نیز، به جز در مورد رجال دوران سلطنت ناصرالدین شاه که در مورد اغلب آن‌ها شرح حالی ارائه شده، در مورد رجال دوران دیگر پادشاهان قاجاری، به شرح حال شمار معدودی از این قبیل رجال اکتفا شده‌است. اما با وجود تمامی این موارد، هیچیک از این کاستی‌ها از ارزش‌های این کتاب نمی‌کاهد.
بامداد، مهدی، از پیشگامان رجال نویسی دوره معاصر (۱۲۷۶ـ۱۳۵۲ ش)می‌باشد. فرزند رفیع الممالک خراسانی بود و در مشهد متولد شد.
تحصیلات وشخصیت اجتماعی بامداد
[ویرایش]
تحصیلات قدیمی داشت و به زبان فرانسه مسلط بود. با رجال سیاسی نظیر تقی زاده، نجم الممالک و ابراهیم حکیمی (حکیم الملک) مناسبات دوستانه داشت. در مشاغل دولتی به مدارج عالی رسید، و در ۱۳۲۲، در دولت علی سهیلی، به همراه حسین مکی، به پیشنهاد نخست وزیر، به عضویت کمیسیون بازرسی انتخاب و مأمور بازرسی وزارت کشاورزی و پیشه و هنر شد.
در دولت حکیمی از آبان تا بهمن ۱۳۲۴ معاون نخست وزیر بود. سالهای بعد نیز در کارها به حکیمی کمک می‌کرد.
علّت مشهور شدن بامداد
[ویرایش]
شهرت عمده بامداد، به سبب تألیف شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری است. این کتاب دائرة المعارف تاریخ رجال ایران و یکی از مراجع مهم برای محققان و دانش پژوهان است و مؤلف با پشتکار، مطالعه و تحقیق چند ساله و بر اثر معاشرت طولانی با خانواده‌های رجال سیاسی موفق به تألیف آن شد.
بعلاوه از منابعی چون خاطرات و خطرات اعتماد السلطنه، کتابهای خان ملک ساسانی، مجله‌های یادگار، یغما و کتاب ایران و قضیه ایران اثرِ لرد کُرزِن بهره برده است.
بامداد ابتدا تصمیم داشت مجموعه یادداشتهای خود را در ده جلد انتشار دهد، لکن به سبب بیماری آن‌ها را طی سالهای ۱۳۴۷ـ۱۳۵۱ ش در شش مجلد منتشر کرد.
او در تدوین مطالب کتاب، استقلال رأی و نظر داشت و از داوریهای رجال‌نویسان پیشین تأثیر نگرفت.نثر این کتاب روان است و، چنانچه با معیار قزوینی، در ارزیابی لغت نامه دهخدا، آن را بسنجیم، تقریباً بدون غلط است.
اما کاستیهایی نیز دارد؛ از جمله اینکه زندگینامه‌ها براساس نام اشخاص (نه شهرت آنان) تنظیم شده، در شرح احوال نظم تاریخی رعایت نشده، از ذکر منابع و مآخذ خودداری شده، شرح حال عده‌ای از مشاهیر نیامده، از رجال دوره افشاریه و زندیه ذکری نرفته، و در دوره قاجار نیز، بجز دوره سلطنت ناصرالدین شاه، به شرح حال شمار معدودی از رجال اکتفا شد،
لکن هیچ یک از اینها از ارزش کتاب نمی‌کاهد.
دومین اثر بامداد
[ویرایش]
اثر دیگر بامداد آثار تاریخی کلات و سرخس است که انجمن آثار ملی ایران آن را در سالهای ۱۳۳۳ و ۱۳۴۴ ش چاپ کرده است. او در مقدمه کتاب، هدفش را از سفر چند ماهه به مشرق ایران، بررسی جوامع محلی در این نواحی و مقایسه نام جاهای موجود در شاهنامه و آثار جغرافیایی قدیم با شکلهای امروزی آن ذکر کرده است.
آثار دیگر بامداد
[ویرایش]
بامداد به نوشته خودش
کتابهای دیگری نیز، از جمله خاطرات من، چهل سال کارمند دولت، سیاحت ۲۳ مملکت یا سفرنامه اروپا و افریقا، شرح حال رجال معاصر، تألیف کرده، که تاکنون به چاپ نرسیده است.
