مسافرت در ارمنستان و ايران به انضمام جزوه‌اى درباره گيلان و مازندران، تأليف پير، آمده ژوبر جهانگرد فرانسوى است كه به قلم عليقلى اعتماد مقدم به فارسى ترجمه شده است. اهميت اثر بدين جهت است كه فاصله ميان قرن هفدهم كه جهانگردان و سياستمداران غربى به ايران آمده‌اند، تا زمان امپراتورى ناپلئون كه دو قرن مى‌شود، جهت بررسى تاريخى اوضاع سياسى روابط ايران و اروپا براى ما اهميت فراوان دارد.
كتاب از دو بخش تشكيل شده است: ا- متن سفرنامه كه مشتمل بر 45 فصل است. 2- جزوه‌اى درباره گيلان و مازندران كه در دو بخش مجزا به توصيف شهرهاى مختلف گيلان و مازندران پرداخته است. سبک نويسندگى ژوبر همان سبک نوين تدوين تاريخ‌ها در قرن هيجدهم است.
در اواخر قرن هجدهم؛ يعنى تقريبا دو قرن و نيم پس از فتح قسطنطنيه و كشف امريكا شورش هولناك و خونينى در فرانسه برپا شد و پيشوايان اين شورش مى‌خواستند كه هر چه رنگ كهن دارد، از ميان بردارند و جهانى از نو بسازند. وليكن اين انقلاب پيشرفت نكرد و در سال 1804م ناپلئون در فرانسه به مقام امپراتورى رسيد و پس از آن همه پيشامدهاى ناگوار در راه شورش، فرانسه دوباره به صورتى ديگر به حالت اول خود بازگشت.
در همين اوان است كه از طرف امپراتور فرانسه، سژوبر كه به زبان‌هاى شرقى و تاريخ شرق آشنايى داشت، مأموريت يافت كه به دربار ايران بيايد و از اوضاع اين كشور اطلاعاتى گردآورد و زمينه مناسبات دوستانه را ميان دو دولت استوار كند. او پس از تحمل سختى‌ها و گرفتارى‌هايى كه فرستاده فرانسوى در حين مسافرت خود در سرزمين عثمانى ديده، سرانجام به مرز ايران مى‌رسد و چنانكه ياد مى‌كند، او خود را با مردمى آرام‌تر، مهربان‌تر و هنرمندتر روبرو مى‌بيند.
ژوبر در سفرش او با گذر از كردستان، خوى، تبريز، قزوين، شرح اتفاقات و حوادث مسير، با رسيدن به تهران به پيشگاه شاه بار مى‌يابد و مأموريت خود را انجام مى‌دهد. سرانجام همراه فتحعلى شاه به سلطانيه براى ديدن سان سپاه مى‌رود.
از بخش‌هاى جالب توجه كتاب تصويرى است كه از شيوه زندگى مردم كشورمان در قرن هجدهم ارائه مى‌دهد. او شيوه رفتارى، خلق و خوى مردم ايران را با اعراب مقايسه مى‌كند كه همانند برخى موضع‌گيرى‌هاى ديگر مشتشرقين بيانگر واقعيت موضوع نبوده و جانب‌گرايانه است: «مردم ايران به دو دسته بخش مى‌شوند: يكى چادرنشينان هستند كه در كوه‌ها مى‌باشند يا بيابان‌ها را مى‌پيمايند؛ در حالى كه دسته ديگر به نام تات يا تاجیك هستند و در مزرعه‌ها و محل‌هاى آبيارى شده يا در شهرها اقامت مى‌گزينند.
در ايران هرگز مانند مصر نيست كه اگر عربى بيابانى دست دختر خود را بگيرد و به غير هم طراز خود به فلاحى بدهد، پيوند ناجورى كرده است، در آنجا مملوكى مى‌ميرد و از او نژادى بجا نمى‌ماند؛ در آنجا قبطى نسطورى از يك مارونيت بيزارى مى‌جويد و در آنجا همه طبقات مردم باهم دشمنند، چه فيروز، چه فرمانبردار، هيچ يك با هم نمى‌جوشند. در ايران برعكس است. باديه‌نشينان از اينكه شهرنشين بشوند بيزارى نمى‌جويند؛ كشاورزان اگر دلشان بخواهد نوع زندگى و رسوم گله‌دارى ايلاتى را براى خود مى‌گزينند...».
از مطالعه و دقت در مطالب آن معلوم مى‌شود كه بعضى از جمله‌ها و نظرياتى كه راجع به ايران و ايرانيان داده از کتاب‌هايى كه پيش از او نوشته شده، برداشته است، زيرا كه در مدت اقامت چند ماهه‌اش در ايران كه بيشتر وقت خود را در سير و سفر گذرانده امكان چنين اظهار نظرهايى را به او نمى‌داده است.
از ديگر بخش‌هاى خواندنى كتاب كه حاوى مطالب ارزشمندى است، ملاحظاتى درباره خلق و خوى شرقيان است كه آداب و رسوم ايرانيان و تفاوت آنها با ديگر ملل است كه رعايت حريم خانواده و مقام زن از نكات برجسته آن است.
بارى، نویسنده پس از پيمودن راه‌هاى ايران چندين بار يادآورى مى‌كند كه در اين سرزمين امنيت كامل وجود دارد و همانند كشورهاى با ضبط و ربط است كه دزدى و راهزنى در آن نيست. مهمان‌نوازى، دانش‌دوستى و دلبستگى ايرانيان به پيشرفت و بزرگداشت دانايان در او تأثير به سزايى كرده است.
وضعيت
بخشى از پاورقى‌هاى كتاب به قلم مترجم است و مواردى كه از ژوبر است با عبارت «آقاى ژوبر» مشخص شده است. فهرست مطالب به تفصيل در ابتدا و فهارس ذيل در انتهاى اثر آمده است: 1- أعلام 2- اقوام و قبايل 3- كتاب‌ها 4- اماكن.
