شهید جاوید نام کتابی است که توسط نعمتالله صالحی نجفآبادی به نگارش درآمد و در زمان انتشارش در ۱۳۴۸ خورشیدی مناقشات و مباحثات بسیاری را در محافل مذهبی برانگیخت. صالحی نجفآبادی در این کتاب، نظریهٔ شیخ طوسی و سید مرتضی از علمای شیعه را در مورد قیام حسین بن علی، از روی اجتهاد و تحقیق پذیرفته و فلسفهٔ این قیام را برپایی حکومت اسلامی دانسته و برخی از اظهار نظرها مبنی بر اشتباه حسین بن علی یا این ادعا که امام سوم شیعیان به قصد اینکه خود را به کشتن دهد، به سوی کربلا حرکت کرد را مردود دانستهاست.∗ همچنین برخی از باورهای رایج پیرامون واقعه عاشورا را آمیخته به خرافات، عوامانه و نادرست میداند و سعی نموده تاریخ عاشورا را به صورت علمی و تحلیلی بازخوانی نماید.
این کتاب پس از انتشار موجی از مخالفتها را در میان علمای شیعه بر پا کرد که تقریباً حوزه را به دو دسته موافقان و مخالفان شهید جاوید تقسیم کرد. البته برخی موافقتها بیشتر بعد سیاسی جهت تشدید مبارزات را داشت. انتشار این کتاب باعث اعتراض جمعی از روحانیون شد که خطر ظهور اندیشههای وهابیگری را در اثنای فعالیتهای انقلابی میدیدند و به همین سبب معترض مبارزین شدند که ساواک از آن بهرهبرداری مینمود.
روحانیت سنتی و غیرسیاسی همچون سید محمدرضا گلپایگانی و به تبع آن طلاب و وعاظ و مداحان مساجد آن زمان که پیوندی عمیقی با آنها داشتند از منتقدان این کتاب بودند.
در مقابل بیشتر روحانیون انقلابی طرفدار این کتاب بودند. علی مشکینی و حسینعلی منتظری مقدمهای بر کتاب نوشتند که در ابتدای آن چاپ شد هرچند مشکینی بعداً مجبور شد که آن را پس بگیرد. صالحی همیشه میگفت افتخار میکند که کتابی نوشتهام که بیش از چهل ردیه بر آن نگاشتهاند.[۱][۲]
از دیگر حاشیههای این کتاب این بود که گروه هدفیها که یک گروه رادیکال انقلابی به رهبری سید مهدی هاشمی در اصفهان، سید ابوالحسن شمسآبادی را که به دلیل مخالفتهای صریح با مبارزات روحالله خمینی یک روحانی مرتجع و ساکت میخواند به قتل رساند. ساواک از این فرصت بهره جست و با تبلیغات وسیع تلویزیونی و رسانهای قتل شمسآبادی را به علت مخالفت وی با شهید جاوید اعلام کرد تا روحانیون سنتی و غیرانقلابی را به خمینی و مبارزات با شاه بدبین نماید و شکاف بین آنها را عمیقتر کند
نقد
از زمان انتشار کتاب نقدهای فراوانی به آن وارد شد. افرادی همچون مرتضی مطهری و دیگران نقدهایی بر این کتاب نوشتند. صالحی در کتاب «عصای موسی» و «نگاهی به حماسه حسینی» پاسخهایی به برخی از این نقدها نگاشتهاست.
- صالحی عامل دعوت از جانب مردم کوفه را از عوامل اساسی قیام حسین ابن علی میداند. مطهری در مقابل معتقد است «اگر عامل اساسی این میبود، آن وقتی که به امام خبر رسید که زمینه کوفه دیگر منتفی شد، امام میبایست دست از آن حرفهای دیگرش هم برمیداشت». به عقیده او داغترین خطبههای حسین ابن علی بعد از شکست کوفهاست.[۴]
- بر خلاف نویسنده کتاب شهید جاوید، مطهری مدّعی است عزم حسین در انجام اصلاحات اجتماعی به پیش از دعوت مردم کوفه از وی بر میگردد. مطهری به وصیتنامهای استناد میکند که حسین ابن علی پیش از آنکه قضیه کوفه مطرح باشد برای محمد حنفیه فرستاده بود:
«مردم دنیا بدانند که من یک آدم جاهطلب، مقامطلب، اخلالگر، مفسد و ظالم نیستم، من چنین هدفهایی ندارم. قیام من قیام اصلاح طلبی است. قیام و خروج کردم برای اینکه میخواهم امت جد خودم را اصلاح کنم. من میخواهم امر به معروف و نهی از منکر بکنم.»[۵]
- بر خلاف صالحی، مطهری معتقد است حمایت مردم کوفه از حسین قطعی نبود. به گفته او با توجه به اینکه هیچ سیاستمداری حرکت حسین را تصویب نمیکرد و غالباً او را منع میکردند، نشانه این است که منطق حسین ابن علی در پیش گرفتن راه کوفه، بر خلاف ادعای مؤلّف کتاب شهید جاوید منطق شهدا و فداکاران است.[۶]
صالحی نجفآبادی هم در کتابی با نام نگاهی به حماسه حسینی مطهری پاسخهای خود را به انتقادات او در کتابش با عنوان حماسه حسینی دادهاست.[۷]
حمید عنایت استاد فلسفه سیاسی در کالج سنت آنتونیِ دانشگاه آکسفورد در کتاب اندیشه سیاسی در اسلام معاصر از صالحی نجف آبادی و اثر مطرحش یعنی شهید جاوید به عنوان نمونهای کمنظیر در میان تحقیقات و پژوهشهای اسلامی معاصر یاد میکند که برخلاف سایر آثار مشابه که نوعاً به صورت خطابه، غیرعلمی و بدون استنتاجات تحلیلی هستند، اثری نسبتاً محققانه و تحلیلی محسوب میشود که توانستهاست از شیوهها و روششناسی جدید و علمی بهره ببرد و سبک نوینی را در پژوهشهای اسلامی در حوزههای علمیه پایهگذاری نماید.[۸]
کتاب شهید جاوید در زمان انتشارش در سال ۱۳۴۸ خورشیدی توسط حسینعلی منتظری و علی مشکینی تقریظ و تأیید شد و همین امر در ترویج و نیز مناقشات مربوط به آن همچنین سیاسی شدنش، بسیار مؤثر بود.[۳]
از مرتضی مطهری نقل شده که وی معتقد بود این کتاب اشتباهاتی دارد که باید اصلاح شود. ولی فروش این کتاب را حرام نمیدانست
نعمتالله صالحی نجفآبادی زاده ۱۳۰۳ در نجفآباد اصفهان درگذشته - درگذشته ۱۶ اردیبهشت ۱۳۸۵ در تهران) مجتهد، متکلم، تاریخ پژوه و فقیه شیعه بود.[۱]
برخی از صالحی نجفآبادی به عنوان پیشگام روشنفکری درون دینی معاصر یاد کردهاند.
صالحی نجفآبادی بر اهمیت مبانی کلامی و اخلاقی شریعت اسلام و لزوم تطبیق فقه و اصول با آنها تأکید داشت و در رویکرد اجتهادی خود، بر اهمیت دلایل عقلی و نقلی معتبر و بیاعتباری بسیاری از احکامی که به استناد اجماع و «ادعای اجماع» صادر شده، اصرار داشت که این امر، منشأ مخالفتهای بیشماری با آراء و نظرات او شد.
وی، به پیروی از سید حسین طباطبایی بروجردی بر اهمیت فقه مقارن و تقریبگرایی و عدم تعصب در مواجهه با دستاوردهای فقهی اهل سنت اصرار میورزید. او همچنین، بر لزوم بازخوانی تاریخ و تأثیر آن در کشف حقایق شریعت واقف بود و به همین جهت در تاریخ و «علم رجال» تبحر داشت و بخشی از تحقیق خود در مورد احادیث مجعوله را در کتاب «غلو» و برخی مقالات دیگر آوردهاست.[۳]
از دید وی، دانستن تمام علوم لازمه امامت امامان نیست و امامان تنها آگاه به همه احکام اسلام و امور اجتماعی و سیاسی هستند و علم آنها در موارد دیگر استثنایی است و عمومیت ندارد. وی برای اثبات نظر خود بر روایات، قرآن، نظر علمای پیشین (شیخ مفید و شیخ طوسی، علامه حلی و سید مرتضی) استناد میکند. از دید وی، آگاهی به امور غیبی در مواردی خاص به خواست خدا به امامان و پیامبر الهام میگردد و عمومیت ندارد.
آثار
- شهید جاوید
- ترجمه قرآن
- نگاهی به حماسهٔ حسینی
- حدیثهای خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری
- ولایت فقیه، حکومت صالحان
- غلو، درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین
- جمال انسانیت، یا، تفسیر سوره یوسف
- قضاوت زن در فقه اسلامی همراه چند مقاله دیگر
- جهاد در اسلام
- مجموعه مقالات سیاسی، تاریخی، اجتماعی
- پژوهشی جدید در چند مبحث فقهی
- عصای موسی، یا، درمان بیماری غلو
شهید جاوید و نگاهی به حماسه حسینی
دو کتاب شهید جاوید و نگاهی به حماسهٔ حسینی مربوط به واقعهٔ عاشورا هستند، که در زمان انتشار (۱۳۴۷ خورشیدی) مناقشات و مباحثات بسیاری را در محافل مذهبی برانگیختند. صالحی نجفآبادی در این دو کتاب، نظریهٔ شیخ طوسی و سید مرتضی از علمای شیعه را در مورد قیام حسین بن علی، از روی اجتهاد و تحقیق پذیرفته و فلسفهٔ این قیام را برپایی حکومت اسلامی دانسته و برخی از اظهار نظرها مبنی بر اشتباه حسین بن علی یا این ادعا که امام سوم شیعیان به قصد اینکه خود را به کشتن دهد، به سوی کربلا حرکت کرد را مردود دانستهاست.∗ همچنین بسیاری از باورهای رایج پیرامون واقعه عاشورا را آمیخته به خرافات، عوامانه و نادرست میداند و سعی نموده تاریخ عاشورا را به صورت علمی و تحلیلی بازخوانی نماید.[۸]
حمید عنایت استاد فلسفه سیاسی در کالج سنت آنتونیِ دانشگاه آکسفورد در کتاب اندیشه سیاسی در اسلام معاصر از صالحی نجف آبادی و اثر شهید جاوید به عنوان نمونه کمنظیر در میان تحقیقات و پژوهشهای اسلامی معاصر یاد میکند که برخلاف سایر آثار مشابه که نوعاً به صورت خطابه، غیرعلمی و بدون استنتاجات تحلیلی هستند، اثری نسبتاً محققانه و تحلیلی محسوب میشود [۹]
کتاب شهید جاوید در زمان انتشارش در سال ۱۳۴۷ خورشیدی، توسط حسینعلی منتظری و علی مشکینی تقریظ و تأیید شد و همین امر در ترویج و نیز مناقشات مربوط به آن و همچنین سیاسی شدنش، بسیار مؤثر بود[۱۰]
بنا بر وصیت صالحی نجف آبادی، انتشار سایر آثار، دست نوشتهها و مخطوطات ایشان، با نظارت، تصحیح و ویرایش دوست و شاگردش محمدعلی کوشا صورت پذیرد.[۷][۱۱][۱۲]
در تابستان ۱۳۹۷ برای نخستین بار، چهار دفتر از مجموعه مخطوطات نعمتالله صالحی نجف آبادی با تصحیح، تحقیق و ویرایش محمدعلی کوشا و توسط انتشارات کویر در چهار مجله به چاپ رسید.