بسیاری از مؤلفان دوره اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت میدهند و مینویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سده پنجم میلادی میزیست، ساخته شدهاست. فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت میدهد. اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمیتر از زمان فیروز ساسانی است. زیرا که فیروز درسال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیدهاست و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور درمقابل حمله هیاتله از راه اردبیل به آمل وگرگان و سپس به خراسان رفته و در آنجا، خاقان هیاتله را کشتهاست. شهر اردبیل به علت نزدیکی به قفقاز و گرجستان و ارمنستان، جایگاه ویژهای داشت بهطوری که در زمان جنگهای ایران و روس در عهد قاجار، اردبیل مرکز اسقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه ایران در برابر طوایف شمال بودهاست. درزمان فیروز به دلیل حمله طوایف شمال (هونها) ویران گردید و به دستور فیروز، آباد گردید و برج و بارو درآن ساخته گردید و از اینرو بنای آنرا به فیروز نسبت میدهند.
تلفظ راهنما·اطلاعات (نام باستان: آرتاویل)یکی از کلانشهرهای ایران،[۸] مرکز استان اردبیل و شهرستان اردبیل است که در شمال غربی ایران قرار دارد.
این شهر در قبل و پس از اسلام، مرکز آذربایجان بودهاست.[۹]
اردبیل در طول تاریخ، به نامهای گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» و «شهر مقدس» ملقب بودهاست و در دورههای مختلف، مرکز ایالت آذربایجان بوده و بهعلت قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بودهاست.[۱۰]
شهرت و اهمیّت اَردَبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که موسس فرقه صفویه یعنی شیخ صفیالدین اردبیلی از اینجا برخاست و در همینجا به خاک سپرده شد.[۳]
با ظهور شیخ صفیالدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژهای یافت، بهطوریکه این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان پادشاهان صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج و مرجها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایهگذاری کرد که به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از وقایع تاریخ ایران بهشمار میآید.[۱۱][۱۲] واژهٔ اردبیل یک واژه ایرانی است که ریشه در اوستایی دارد که از واژه «آرتا» (بهمعنی مقدس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شدهاست و در کلماتی نظیر اردشیر، اردوان، اردستان، اردکان آمدهاست) و «ویل» به معنی شهر تشکیل شدهاست. وسعت این شهرستان ۲۵۵۷ کیلومتر مربّع است و چهرهٔ عمومی شهرستان اردبیل متأثّر از ارتفاعات کوهستانهای سبلان، تالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شدهاند. اردبیل از مناطق با اهمیّت ایران بهشمار میآید و دارای آثار و ابنیّه تاریخی و جاذبههای طبیعی بسیار زیادی است.
اردبیل از شهرهای باستانی و تاریخی ایران است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته و از سردترین شهرهای ایران محسوب میگردد که جاذبههای طبیعی زیادی دارد. این شهر در ۲۲۰ کیلومتری تبریز[۱۳] و ۵۸۰ کیلومتری تهران واقع شدهاست.
نام
اردبیل:اردبیل یا «آرداویل» یا «آرتاویل» که هماکنون نیز در میان تالشی زبانان ویلکیج (نمین) و آستارا، «آرداویل» یا «آرده ویل» گفته میشود، همان «شهر آردا» یا «شهر آرتا» معنا دارد. و «آرتا»، در باور ایرانیان باستان، قانون نظم و آفرینش در زمان پیش از آیین زردشتی است. و در آیین زردشتی به صورت «اشا» درآمده است، به معنی قانون راستی و داد که نشانگر پویایی (دینامیسم) تکامل است. همچنین «ارد یا آردا»، از ایزدان زرتشتی است که پاسدار راستی و داد است. در زبان پهلوی و تالشی «ویل» بمعنی شهر یا آبادی است که اکنون نیز بهصورت جمع «ویلات» به معنی محال یا سامانهٔ شهری گسترده و آباد کاربرد دارد. در زبان فارسی در بسیاری از واژهها، حرف «و» به حرف «ب» تبدیل میشود، مانند «سه وه لان» به «سه به لان یا سبلان» و «توریز» به «تبریز» و …[۱۵][۱۶]
تاریخ
یافتههای تازه دربارهٔ پیشینه اردبیل در منطقه مرادلو اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰ هزار ساله در اردبیل را به اثبات میرساند. محوطه شامل بیش از یکصد تخته سنگ مزین به نقوش صخرهای بوده که با بررسی و مطالعه هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوه زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد اردبیل تمدنی ۳۰۰۰ ساله در حاشیه جادهٔ ابریشم دارد که سابقهٔ تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بینظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان میکند. اردبیل در گذشته گذرگاه کاروانهای تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینهٔ احداث کاروانسراها را فراهم کردهاست. به عقیدهٔ کارشناسان وجود کاروانسرا در شهرستانهای مختلف این استان بیانگر رونق اقتصادی تمامی شهرهای این منطقه در گذشتهاست. از جملهٔ مهمترین کاروانسراهای اردبیل میتوان به کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگینشهر اشاره کرد.[۱۷][۱۸]
مسجد جمعه اردبیل(
جمعهمسجد)یادگار دورهٔ پیش از اسلام و دوره سلجوقیان
این شهر در زمان حکومت بنیامیه مرکز حکومت آذربایجان و در زمان بنیعباس مرکز قیام بابک خرمدین بودهاست. در سال ۶۱۸ هجری مورد حمله مغولان قرار گرفت. در دوران باستان نیز که ایران به چهار ولایت تقسیم شده بود اردبیل مرکز ولایت باختر شامل آذربایجان بودهاست.[۱۹] اما در زمان تیموریان و صفویان، نهضت تشیع و جنبشهای سیاسی ایران از این شهر برخاست. اردبیل در زمان صفویان آباد گردید و به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در پیشامدها و تحولات تاریخی دورهٔ نادرشاه و اوایل قاجار و بهخصوص با ورود قشون روسیه به ایران و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ۲۴ فروردین ۱۳۷۲ به مرکز استان تبدیل شد.
از آثار تاریخی اردبیل که برخی به دورهٔ پیش از اسلام میرسد، میتوان از دهکده آتشگاه، شهر هیر، شهریور، و جمعه مسجد اردبیل که در قدیم آتشکده بودهاست، نام برد. با توجه به اینکه این مسجد، بزرگترین و قدیمیترین مسجد اردبیل است، یکی از واحدهای آن، کتابخانه بودهاست.
بسیاری از مؤلفان دورهٔ اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت میدهند و مینویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سدهٔ پنجم میلادی میزیست، ساخته شدهاست. فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت میدهد.
اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمیتر از زمان فیروز ساسانیاست؛ زیرا که فیروز در سال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیدهاست و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حملهٔ هیاتله از راه اردبیل به آمل وگرگان و سپس به خراسان رفته و در آنجا، خاقان هیاتله را کشتهاست. این موضوع در شاهنامه فردوسی آمدهاست:
چو آگاهی آمد به بهرامشاه |
|
که خاقان به مرو است چندان سپاه |
همی راند لشکر چو تزکوه سیل |
|
به آمل گذشت از ره اردبیل |
سپاهی که از بردع و اردبیل |
|
بیامد، بفرمود تا خیل خیل |
بیایند و در پیش او بگذرند |
|
رد و موبد و مرزبان بشمرند |
در زمان فیروز به دلیل حملهٔ طوایف شمال (هونها) ویران گردید و به دستور فیروز، آباد گردید و برج و بارو در آن ساخته شد و از اینرو بنای آن را به فیروز نسبت میدهند.
در داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی نیز نام اردبیل آمدهاست.
در قرن ششم قبل از میلاد زرتشت پیامبر بزرگ ایران ظهور کرد و بنا به روایت اوستا، کتاب یسنا در بالای کوه سبلان بر او نازل شدهاست.[۲۰]
شهر اردبیل به علت نزدیکی به قفقاز و گرجستان و ارمنستان، جایگاه ویژهای داشت بهطوریکه در زمان جنگهای ایران و روس در عهد قاجار، اردبیل مرکز استقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه عباس میرزای قاجار در برابر قشون روسها بودهاست. شهر اردبیل در سال ۲۷۲ شمسی بر اثر زمین لرزه بهطور کامل ویران شد که در طی آن زمین لرزه ۱۵۰۰۰۰ از ساکنان آن کشته شدند.
باستانشناسی اردبیل
منطقهٔ اردبیل حداقل از هزارهٔ هشتم قبل از میلاد مسکونی بودهاست. براساس پژوهش، سراسر منطقه از تپههای باستانی پوشیده شدهاست. کاوشهای مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمتهای شمالی و شرقی آن نشان میدهد که اردبیل از کانونهای مهم فرهنگ مگالی تیک یا سنگ افراشتی بودهاست. مردم مگالی تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آنها میباید از عناصر کاسی و هوری بودهباشد، دهها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشتهاند. یافتههای اخیر در محوطهٔ باستانی شهر یئری مشگینشهر، پرتو تازهای به تمدن و فرهنگ هشت هزارسالهٔ اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکندهاست و انتشار نتیجهٔ این یافتهها میتواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. تصاویر هیکلهای سنگی شهر یئری با تصاویر هیکلها و سرهای آدمیانی که بر روی اجاقهای نعل اسبی ایغدیر (ایگدیر در شمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و ارمنستان) نقش بسته، شباهت تام دارد. آثار یافت شده درموزهٔ باستانشناسی اردبیل قرار دارند.[۲۱]
دوره مفرغ
بررسی باستان شناسان بر روی ۱۲ قلعه و گورستان قدیمی اردبیل که قدمت آنها به دوره عصر آهن میرسد سبب کشف سفالهایی شد که بیانگر تداوم فرهنگی از عصر مفرغ جدید تا دوره اشکانی است. این سفال از لحاظ طرح و نقش بسیار شبیه به هم بوده که به سفال نوع اردبیل درتاریخ معروف شدهاست بر اساس آن میتوان تداوم فرهنگی نقوش سبک اردبیل را نشان داد. چرا که سبک و فرم سفالها در ملی دورانهای مختلف تغییر چندانی نکردهاست.[۲۲]
آثار بهدستآمده در حفاریهای صورت گرفته در اردبیل، نشان از حیات در دوره مفرغ را به اثبات میرساند. آثار بهدستآمده شامل شمشیرهای مسی، خنجرهای مختلف، تیر و سرنیزه، حلقه برای گرفتن زه کمان و تیردانهای مسی، از نوع تبری که در لرستان پیدا شده و باستانشناسان، تاریخ آن را قریب سههزار سال قبل از میلاد معین کردهاند، در ناحیه اردبیل نیز پیداشدهاست؛ چون این اشیا از مفرغهای بهدست آمده لرستان سادهترند، این امر قدمت اردبیل را فراتر هم میبرد. باستانشناسان در یکی از گورها تعدادی مهره عقیق، لاجورد، شیشه، یک دکمه طلا و سفال به دست آوردهاند.[۲۳]
درضمن حفاری در تپه نادری اردبیل، باستان شناسان موفق شدند، بقایای معماری عصر مفرغ را به دست آورند. این بقایا از دورههای عصر آهن ۲ و ۳ و نمونههایی از دورههای اشکانی، ساسانی، سلجوقی و اوایل دوره اسلامی هستند. این نوع معماری بسیار شناخته شدهاست و در بسیاری از نقاط دنیا به ویژه در معماری شرق ترکیه بسیار دیده شدهاست.
در دیگر کاوشها درمنطقهٔ گیلوان اردبیل مواردی به شرح ذیل کشف گردیدهاند:
- دو گور مربوط به دورهٔ مفرغ جدید (حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد)
- یک گور مربوط به عصر آهن (حدود سالهای ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد)
- چهار گور مربوط به دورهٔ هخامنشی
- ۹۹ گور مربوط به عصر آهن (سالهای ۲۲۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد)
موضوع قابل توجه در گورهای عصر آهن تدفینهای دسته جمعی است که در گورهای این عصر بینظیر است که این موضوع نشان از همان تداوم فرهنگی از عصر مفرغ جدید تا عصر آهن است. سازههای گورهای گیلوان از نوع سازههای چالهایاست و تدفین اسکلتها به صورت چمباتمهای انجام شدهاست. جهت قرارگیری سر این اسکلتها نشان دهندهٔ این مطلب است که: اجسادی که در صبح دفن شدهاند سرشان به طرف شرق و آنهایی که در ظهر دفن شدهاند، سرشان به طرف جنوب بودهاست. از اشیایی که همراه با اسکلتها به دست آمده میتوان به: خنجر، سرنیزه و پیکان در گور مردان و سنجاق سینه، مهرههای تزئینی، پولک و … در گور زنان اشاره کرد.[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]
قبل از اسلام
صاحب کتاب روضه الصفا اردبیل را از بناهای کیومرث، پادشاه کیانیان نامیدهاست. ۱۵۰۰ سال قدمت تاریخی در داستان ویس و رامین از آثار ادبی دوره اشکانیان حکایت از این موضوع دارد. اردبیل بعنوان مرکز حفظ و نگهداری مرز ایران و اهمیت سیاسی و نظامی آن در زمان سلطنت هخامنشیان، در اطراف رود بادی مریز که رود کورای امروز در قفقاز است قلمداد میشد. به روایت اوستا، زرتشت پیامبر ایرانی در کنار رود دائی یتا که امروزه ارس نامیده میشود، به دنیا آمد و کتاب خود را در سبلان نوشت و برای ترویج دین خود، روی به شهر باذان پیروز آورد. در جنگ میان زرتشتیان و بتپرستان، بتپرستان بر همه روستاها و قصبههای اطراف اردبیل دست یافتند. به افتخار این پیروزی، آتشکدهای در اردبیل بنا کردند که امروزه آثار آن در سه فرسنگی این شهر در دهکدهای به نام آتشگاه باقی ماندهاست. اردبیل جرو شهرهای پناهندگان و فراریان مزدکی در زمان انوشیروان که پیروان مزدک از ترس مجازات به گوشه و کنار ایران میگریختند، بود. اهمیت مسئله مزدکیان، خلفای بنیامیه را بر آن داشت مرکز حکومت آذربایجان را از مراغه به اردبیل انتقال دهند. در زمان حمله اعراب به ایران و به ویژه هنگام فتح آذربایجان، بیشترین تلاش آنان متوجه مرکز آن یعنی اردبیل بود. هنگام فتح ایران به دست اعراب در سال ۲۲ هجری اردبیل بزرگترین شهر آذربایجان بود که به دست سپاهیان اسلام افتاد.[۲۸]
سدههای نخستین اسلامی
اردبیل در زمان حمله اعراب مقرّ مرزبان آذربایجان بوده و حذیفه بن یمان، سردار عرب آن را در سال ۲۲ه.ق /۶۴۳. م، به صلح گشود. در این دوره، اردبیل مرکز آذربایجان بود و از میانه تا باجروان در کنار رود ارس و شهر شیز نزدیک مراغه جزو این ایالت محسوب میشد. پس از چندی حذیفه به دستور عمر بن خطّاب عزل شد و عتبه بن فرقد به جای او منصوب گشت. در زمان او، مردم اردبیل علیه اعراب شورش کردند. عتبه بن فرقد چون به اردبیل رسید با شورشیان جنگید و بر آنها پیروز شد و غنایم بسیاری از آنها گر۰فت.
در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ولایت آذربایجان نخست با سعید بن ساریه خزاعی و سپس با اشعث بود. در زمان ولایت اشعث، اکثر مردم آذربایجان اسلام آورده بودند و قرآن میخواندند. او گروهی از اعراب اهل عطا و کسانی که از بیتالمال حقوق سالانه میگرفتند را در اردبیل سکونت داد و به آنان دستور داد که مردم این سامان را به اسلام دعوت کنند. اشعث، اردبیل را پایتخت خود ساخت و در مدّت حکومت او اردبیل آباد شد. به دستور وی مسجدی در اردبیل بنا کردند و این مسجد بعدها توسعه یافت.
هنگامی که سپاهیان عرب در آذربایجان و اردبیل بودند، عشیرههای عرب از کوفه، بصره و شام به آن جا روی آوردند. اینان هر چه قدر توانستند، برای خود زمین به دست آوردند و گروهی از ایشان زمینهای ایرانیان را خریدند و عدّهای از زارعین نیز برای حفظ خود، زمینها را به آنان سپردند و خود، کشاورز آنان شدند.[۲۹]
در سال ۱۰۷ هجری قمری، یعنی در زمان هشام بن عبدالملک خلیفه اموی، خزرها از راه دربند گذشته به استان بیلقان در کنار رود ارس حمله بردند و سپس از ارس گذشته به سوی ایران عازم شدند و تمام آذربایجان را گرفته، غارت کردند و اردبیل را ویران ساختند. خزرها همه مردان بالغ شهر را کشتند و زن و فرزندان آنان را به اسیری بردند.
در آن زمان، سه هزار تن مسلمان در اردبیل سکونت داشتند. در اواخر قرن دوّم هجری، که آذربایجان همچنان به دست خلفای بغداد اداره میشد، یک نهضت مذهبی و اشتراکی به نام خرمدینان پدید آمد.[۳۰]
خرمدینان جمعی از مردم ایران بودند که بر اثر فشار اعراب و سختیهای زندگی در صدد ترویج آیین مزدک برآمدند و تشکیلات وسیعی را در ایران به وجود آوردند. بابک خرمدین در حدود سال ۲۰۱ هجری قمری، به پیشوایی خرمدینان رسید و در اردبیل و حوالی آن مدّت ۲۲ سال مبارزه او با دولت عبّاسی طول کشید.[۳۱]
پیرامون علّت نامگذاری این نهضت به خرمّدینان، برخی از دانشمندان معتقدند که چون بابک از روستایی به نام خرّم در نزدیکی اردبیل برخاسته بود، از این جهت طرفداران وی به خرّمیان یا خرّمدینان معروف گشتهاند و خواجه نظام الملک میگوید که خرّمدین از خوردین گرفته شده و بدان جهت این طایفه به خرّمدین شهرت یافتهاند.[۳۲]
دورهٔ سلجوقیان
در اواخر عهد سلجوقیان که مصادف با قدرت یافتن دولت گرجستان بود، اردبیل از حملات گرجیان آسیب بسیار دید و در ۶۰۵ ه. ق، /۱۲۰۹م. غارت شد و گفتهاند که دوازده هزار تن از مردم آن کشته شدند.[۳۳] حملهٔ گرجیان از حوادث ناگوار این عهداست. گرجیان در این دوران، که مدّت آن در کتابها متجاوز از یک قرن نوشته شده، بلای بزرگی برای مسلمانان آذربایجان به ویژه اردبیل بودند و از قتل و آزار آنان خودداری ننمودند. شهرها و روستاها را ویران کردند، مردم بی گناه بسیاری را کشتند. حتّی در اردبیل به انتقام سوخته شدگان نخجوان، جمعی را در آتش انداخته و سوزانیدند و از هیچ گونه رفتار ناشایست روی برنتافتند.[۳۴]
-
نقشه ایران در ۱۸۱۴ میلادی.موقعیت جغرافیایی اردبیل
-
جمعه مسجد اردبیل-۱۳۰۰ ه.ق یادگاری از دورهٔ سلجوقیان
دورهٔ ایلخانان
اردبیل اندکی بعد از هجوم گرجیان، به دست مغولان فتح و غارت شد. چنگیز در سال ۶۱۶ هجری قمری، به ایران حمله کرد و چون علاءالدین محمد خوارزمشاه شکست خورد و فراری شد، ولایات ایران یکی پس از دیگری در مقابل این سیل خروشان تاب مقاومت نیاورده، سقوط کردند. پس از حملهٔ چنگیز خان به ماوراءالنهر و خراسان، یمه و سبستای، دو تن از سرداران مغول به دنبال سلطان محمّد خوارزمشاه و تعقیب کسان او، شهرهای ایران را به باد غارت و ویرانی دادند. لشکریان مغول بین سالهای ۶۱۷ و ۶۱۸ هجری قمری، به آذربایجان رسیدند. مردم تبریز انقیاد کردند و نجات یافتند. امّا مردم اردبیل مقاومت کردند و دو بار سپاه مغول را عقب راندند، ولی سرانجام مدافعین شهر ضعیفتر گردیده و در نتیجه، شهر اردبیل به دست مغول افتاد و با خاک یکسان گردید و از سکنهٔ پرشمار آن، جز آنهایی که قبلاً فرار کرده بودند، کسی زنده نماند؛ ولی به زودی اردبیل پس از این واقعه، باز رونق خود را از سرگرفت. در اوایل قرن هشتم هجری قمری، که حمدالله مستوفی از اردبیل دیدن کرده، توابع آن را صد پارچه و حقوق دیوانش را پانصد هزار دینار نوشتهاست.[۳۵] در عهد ایلخانان مغول، تبریز ترقّی بسیار کرد و به جای اردبیل، مرکز آذربایجان شد، اما با ظهور شیخ صفیالدین اردبیلی سردودمان خاندان صفوی، اردبیل دارالارشاد شد و در زمان شاهان صفوی اهمیّتی نوین یافت.[۳۶]
دوره صفویان
شاه اسماعیل یکم صفوی قیام مؤثر خود را ضد امیران آق قویونلو به سال ۹۰۷ از هجری قمری، اردبیل آغاز کرد ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدّین بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی بهشمار میرفت و از تقدس و احترام خاصّی بهرهمند بود.[۳۳] شاهان صفوی هرگاه که فرصتی به دست میآوردند، برای زیارت قبر جدّ خود به آن جا میرفتند. شاه عباس بزرگ از نیم فرسنگی شهر، چکمه و پاپوش از پا درمیآورد و با پای برهنه، پیاده به زیارت آرامگاه جدّش میشتافت.[۳۷]
-
شاه اسماعیل صفوی توسط نقاش ونیزی
-
آرم پادشاهان صفوی-موزه صفویهشناسی اردبیل
-
-
موقعیت اردبیل در دوره صفویه
شهر اردبیل در عهد صفویّه به حدّ اعلای ترقّی خود رسید. مردم اردبیل تا قرن هشتم هجری قمری، شافعی مذهب بودند. امّا در قرن نهم هجری قمری، در زمان خواجه علی سیاهپوش نهضت تشیع در اردبیل بروز کرد و در اواسط این قرن بود که مریدان شیخ صفی به عنوان جهاد مذهبی به کشورهای مجاور، داغستان و چرکسان و گرجستان حمله میبردند. سرانجام همین نهضت تشیّع موجب تشکیل دولت جدید صفوی گردید. اردبیل در زمان سلطان جنید، جدّ شاه اسماعیل اوّل در شمار شهرهای محترم و مقدّس شیعیان مانند مکّه، نجف، مشهد و کربلا درآمد.[۳۳] در دورة صفوی، اردبیل دارالامان و بست و پناهگاه مجرمان بود و شاه عبّاس در شعبان ۱۰۱۴ هجری قمری، فرمانی صادر کرد که اردبیل که به وسیله امیر تیمور گورکان دارالامان اعلام شده بود، همچنان دارالامان باقی بماند. نام اردبیل در جنگهای ایران و عثمانی مکرّر آمدهاست. شاه تهماسب دوم پس از فتح تبریز به دست ترکان عثمانی، از آنجا به اردبیل و سرانجام به قزوین و تهران گریخت. آذربایجان موقّتاً زیر فرمان ترکان عثمانی قرار گرفت ولی نادر شاه، عثمانیان را در سال ۱۱۴۲ هجری قمری، بیرون راند و چند سال بعد در مغان تاجگذاری کرد و تشریفات این تاجگذاری در اردبیل به عمل آمد. بعد از انقراض صفویّه، اردبیل اهمیّت و اعتبار اوّلیّة خود را از دست داد و در این امر، خواست نادر شاه اثر مستقیم داشت، زیرا که او از صوفیان و شیخاوندان صفوی اردبیل بیم داشت و از هر اقدامی که موجب تضعیف آنها میشد، خودداری نمینمود و برای از بین بردن علاقهمندان مؤثّر خاندان شیخ صفوی همواره تلاش مینمود.
در جنگهای ایران و روس، اردبیل به صورت آمادگاهی برای تهیّه نیازمندیهای سپاه اردبیل و ایران درآمد و نارین قلعه معروف، که در زمان خود از قلاع مهمّ و معتبر ایران بود، به وسیله افسران فرانسوی همراه ژنرال گاردان مرمّت یافت و در پایان جنگهای مذکور نیز این قلعه پناهگاهی برای قشون ایران گردید. در این دوره، اردبیل مستقیماً در جبهة جنگ قرار نگرفت ولی در جنگهای ۴–۱۲۴۲ هجری قمری، ژنرال ایوان پاسکویچ سردار روسی اردبیل را تسخیر و موقتاً اشغال کرد و قسمت عمده کتابخانه معروف آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیل