از دوران ماقبل تاریخی تا پایان ساسانیان
تحولات اجتماعي و سياسي دوران هخامنشيان در تكامل جنبه هاي گوناگون فرهنگي و از جلمه گسترش و همه جا گيري كاريز مؤثر بوده است. وقتي كه سرتاسي واحد جغرافيايي و ملي ايران بعنوان حوزة اصلي قلمرو گسترده شاهنشاهي هخامنشي تشكل و وحدت سياسي يافت، شبكه هاي قوي راهها سرتاسر ايران زمين را بهم پيوست، و تجارت و صنعت اهميت ويژه يافت.
همة پيشرفت ها و تحولاتي كه در جنبه هاي مختلف اجتماعي حاصل شد، بنيادي محكم و پابرجا در روستاها داشت و با تحولي شگرف در كشاورزي همراه بود چه ‹‹ سرچشمة عمده ثروت در شاهنشاهي هخامنشي زمين بود و كليد آباداني زمين آب بوده و آبياري بزرگترين مشكل كار كشاورزي›› و بالطبع توسعة كشاورزي مگر بر پايه توسعة آبياري امكان نداشت، و آبياري نيز در بسياري از مناطق ايران زمين غير ممكن بود و هست مگر با حفر كاريزها.
در همة ازمنه در نجد ايران مسئله آب امري حياتي بشمار مي رفته است. از زمانهاي ما قبل تاريخ، اين مملكت با وسائل مصنوعي آبياري ميشد و در عهد هخامنشي شبكة وسيعي از كاريزها موجود بود و تشويق به حفر كاريزها نيز از بهترين اقدامات شاهان هخامنشي بشمار آمده است
استرابون نيز فراواني نعمت و ثروت را در ايران بر اثر توسعه كشاورزي و بويژه توجه به آب و آبياري مي داند، روستائياني كه از آب برف و قنات بهر ور مي شده اند
مهمترين امري كه موجب گسترش و توسعه همه جاگير كاريز و كاريز كني در روزگار هخامنشيان و بويژه روزگار داريوش كبير 521 تا 486 پيش از ميلاد شد، و اين دوران را دوران شكوفايي و اوج اقدامات آبياري و حفر كاريز در سرتاسر فلات ايران بشمار آورد، اين بود كه به امر شاهان هخامنشي آن كس كه كاريزي حفر مي كرد وآب به سطح زمين مي آودر و بدين وسيله روستايي و يا زمين تازه آبادان ميكرد يا كاريزهاي خشك را بازسازي مي نمود، ماليات پنج نسل بر او بخشوده مي شد و پولي بيوس مورخ يوناني سدة سوم پيش از ميلاد نيز بخشودگي ماليات را بر پنج نسل كسي كه كاريزي آبادان مي كرد متذكر شده است .
مي گويند كه استخر از كاريزهاي متعدد آبياري مي شده و احتمال اينكه آب آشاميدني براي تخت جمشيد نيز از كاريز برآمده باشد زياد است.
