تُحْفۀ مُظَفَّریّه، مجموعه‌ای است از بیت و باوها (داستانهای منظوم) و چیروکهای (افسانه‌های منثور) مردم کُرد که اُسکار مان (۱۸۶۷-۱۹۱۷ م / ۱۲۸۴- ۱۳۳۵ ق) در منطقۀ مهاباد از زبان دو تن از بیت‌خوانان کرد گردآوری کرده، و در ۱۳۲۳ ق / ۱۹۰۵ م به خط آلمانی و به زبان کردی منتشر کرده است.
اسکار مان در ۱۹۰۱ م به فرمان ویلهلم دوم، امپراتور آلمان، به ایران سفر کرد و طی چند سال اقامت خود که تا ۱۹۱۱ م طول کشید، با کسب اجازه از مظفرالدین شاه قاجار (۱۲۶۹-۱۳۲۴ ق / ۱۸۵۳- ۱۹۰۶ م)، توانست تحقیقات مفصلی دربارۀ زبانها و گویشهای ایرانی، ازجمله زبان کردی، انجام دهد. او برای سپاسگزاری از مظفرالدین‌شاه، نام کتاب خود را تحفۀ مظفریه گذاشت (مان، دیباچه، ۲۲). در ۱۳۵۴ ش / ۱۹۷۵ م سید محمدامین شیخ‌الاسلامی متخلص به هیمن (هیمن مکریانی) این کتاب را از خط آلمانی به رسم‌الخط کردی برگرداند و با همکاری کوری زانیاری کورد در بغداد به چاپ رساند (مکریانی، ۱۸). مکریانی مقدمه‌ای نیز بر کتاب نوشت که طی آن، افزون بر شرح اوضاع اجتماعی و فرهنگی کردستان، جایگاه هنرمندان و به‌ویژه بیت‌بیژان (بیت‌خوانان که می‌توان آنها را نقال و قصه‌خوان نیز نامید) کرد را در میان مردم کرد توضیح داده است (ص ۱۴-۱۰۷).
اسکار مان در ۱۳۲۱ ق / ۱۹۰۳ م، به مهاباد رفت و در آنجا، با میرزا جواد قاضی که در آن زمان طلبه‌ای گمنام در مسجد شاه درویش این شهر بود، آشنا شد و با کمک وی زبان کردی را آموخت. قاضی دو بیت‌بیژ (بیت‌خوان کرد) را به نامهای میرزا اسکندر و رحمـان بکر، از ساکنـان روستای گارگش ــ واقع در میان جادۀ مهابـاد ـ سردشت ــ به اسکار مان معرفی کرد. اسکار مان ۱۹ بیت و ۶ چیروک را از زبان این دو قصه‌خوان نوشت. ازجمله بیتهای مهم کتاب بیت «دِم دِم[۱]» است که موضوع آن نبرد یکی از خوانین کرد به نام امیرخان برادوست با شاه عباس صفوی است (ص ۱۳۴-۱۵۰).
دم دم نـام قلعـه‌ای است کـه در ۳کیلومتـری جادۀ اورمیـه ـ اشنویه در درۀ قاسملو واقع است و امیرخان در آن مستقر بوده است. روایتی از این ماجرا را نیز اسکندربیک منشی، وقایع‌نگار وقت شاه عباس، در عالم‌آرای عباسی نقل کرده است (۲ / ۱۳۰۴-۱۳۰۹). در نبرد با سپاه عثمانی، یکی از دستهای امیرخان قطع می‌شود و شاه عباس دستور می‌دهد تا دستی از طلا برایش بسازند؛ اما بعدها هنگامی که امیرخان قلعۀ دم دم را بنا می‌کند، با مخالفت شاه عباس روبه‌رو می‌شود و شاه فرمان سرکوبی او را صادر می‌کند (همو، ۲ / ۱۳۳۰- ۱۳۳۶).
از بیتهای دیگر کتاب «مم و زین» است که یکی از کهن‌ترین و شناخته‌شده‌ترین بیتهای کردی است و موضوع آن شرح عشق دو دلداده است (ص ۱۵۱-۲۳۳). این بیت تاکنون به زبانهای فارسی، روسی، انگلیسی، ترکی و فرانسوی ترجمه شده است و روایتهای متفاوتی از آن در زبان کردی وجود دارد (مکریانی، ۵۳-۶۲). از این بیت دو روایت در کتاب نقل شده است (ص ۷ - ۸).
«لاس و خزال» یکی دیگر از بیتهای کتاب است (ص ۲۳۴-۲۶۰) که از بیتهای عاشقانه و مشهور کردی به شمار می‌رود (مکریانی، ۶۴). بیتهای دیگر کتاب عبارت‌اند از: ناسر و مال‌مال، برایموک، شیخ فه‌رخ و خاتون ئه‌ستی، قوچ عثمان، جولندی، خه‌زیم، کاکه میر و کاکه شیخ، لِه شِکری، قِه‌ر و گوله‌زِه‌ر، زه‌نبیل‌فروش، باپیر آغای منگور، عبدالرحمان پاشای به‌به، علی عاشق، و ورده‌مقام (ص ۷- ۸).
موضوع بیتهای زه‌نبیل‌فروش و جولندی مذهبی است و شرح نبردهای حضرت علی (ع) با ستمگران و جباران روزگار است (مکریانی، ۹۰، ۹۹). یکی از بن‌مایه‌های رایج در دیگر بیتها، به‌رغم تنوع در موضوع، عشق و دلدادگی است. برخی از این بیتها مانند علی عاشق، ورده‌مقام، و خه‌زیم را بیشتر در مراسم عروسی و مجالس شادی می‌خوانند (ص ۵۳۹ -۵۴۳؛ مکریانی، ۹۱- ۹۲؛ تحقیقات ... ).
همان‌گونه که گفته شد، در کتاب، ۶ چیروک وجود دارد که چیروک نخست نقل منثور بیت دم دم است. از چیروک سوم ــ خـدا از سلطـان محـمـود بـزرگ‌تـر اسـت (ص ۱۲۱-۱۲۶) ــ روایتهای فراوانی به زبان فارسی موجود است که همۀ آنها به شاه عباس منسوب است (انجوی، ۱ / ۲۴-۲۷؛ امینی، ۹۴-۱۱۱). از چیروک پنجم نیز که موضوع آن مکر روباه است و طی آن، روباه وانمود می‌کند که قصد سفر حج را دارد و به این ترتیب برخی پرندگان را با خود همراه می‌کند (ص ۱۲۸-۱۳۲)، چند روایت متفاوت به زبان فارسی ثبت و منتشر شده است (مارتسلف، ۵۲ -۵۴).
مآخذ
اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ امینی، امیرقلی، سی افسانه، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، تمثیل و مثل، تهران، ۱۳۵۲ ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، ۱۳۷۱ ش؛ مان، اسکار، تحفۀ مظفریه، ترجمۀ هیمن مکریانی، اربیل، ۲۰۰۶ م؛ مکریانی، هیمن، مقدمه بر تحفۀ مظفریه (نک : هم ، مان).
