تَذْکِرَةُ الْقُبور کتابی به زبان فارسی تألیف ملا عبدالکریم گزی (متوفای ۱۳۳۹ق) از عالمان قرن سیزدهم و چهاردهم قمری در اصفهان. نویسنده در این اثر به معرفی و شرح‌حال یکصد نفر از عالمان، عارفان و شاعرانی پرداخته که در اصفهان و توابع آن مدفون‌اند. ملا عبدالکریم، کتاب را در سال ۱۳۲۴ق نوشته و نخستین بار در همان سال، انتشار یافته است.
مؤلفنوشتار اصلی: عبدالکریم گزیملا عبدالکریم گزی اصفهانی از عالمان حوزه علمیه اصفهان که در حدود سال ۱۲۶۰ق متولد شد. وی در ۱۳ ذی‌الحجه سال ۱۳۳۹ق (۱۳۰۰ش) درگذشت و در تکیه کازرونی تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. از او تألیفاتی بر جای مانده که مشهورترین آن کتاب «تذکرة القبور» است.[۱]
انگیزه تألیف
نویسنده در مقدمه کتاب، با اشاره به حدیث «کسی که قادر به زیارت ما نباشد، صالحان شیعه را زیارت کند»،[۲] هدف خود را این‌گونه توضیح می‌دهد که چون مقابر بی‌شماری از عالمان در اصفهان وجود دارد، ضمن شناساندن مواضع قبور، به احیای نام و معرفت زیارت آنان پرداخته و کتاب را به زبان عامیانه تألیف کرده است تا موجب بهره کامل مؤمنان قرار گیرد.[۳]
محتوا
مؤلف در اثر خویش که آن را در سال ۱۳۲۴ق نگاشته، به معرفی قبور تقریبا یکصد نفر از عالمان مدفون در شهر اصفهان و اطراف آن پرداخته و به اختصار، به احوال و آثار و کرامات آنها نیز اشاره نموده است. بخش‌های کتاب به این شرح است:[۴]
مقدماتی درباره آداب زیارت اهل قبور و امور مکروه در قبرستان
باب اول: قبور عالمان مدفون در تخت فولاد اصفهان
باب دوم: قبور عالمان مدفون در مقبره سر قبر آقا
باب سوم: قبور عالمان مدفون در مقبره مجلسی که معروف به سر قبر آخوند است. در این بخش، شرح حال مختصری از مجلسی اول و مجلسی دوم نیز ذکر شده است.
باب چهارم: قبور عالمان مدفون در دروازه طوقچی، مقبره صاحب بن عباد و علی بن سهل
باب پنجم: قبور عالمان مدفون در قبرستان آب‌بخشان
باب ششم: قبور عالمان مدفون در مقبره حجة‌الاسلام
باب هفتم: قبور عالمان مدفون در مقبره میر سید حسن مدرس
باب هشتم: قبور عالمان مدفون در مقبره محمد ابراهیم کرباسی
خاتمه: قبور عالمان مدفون در خارج از اصفهان
ضمیمه: اشعار و مثنویات آخوند گزی که در ضمیمه کتاب به چاپ رسیده است.[۵]
پژوهش‌های پیرامون کتابچاپ دوم کتاب با حواشی و تعلیقات سید مصلح‌الدین مهدویتذکرة القبور پس از انتشار، مورد استقبال عالمان و عموم مردم واقع شده[۶] و افرادی که بر این کتاب حاشیه زده‌اند، عبارتند از:
محمدعلی معلم حبیب‌آبادی
جلال‌الدین همایی
ملا حسینعلی صدیقین اصفهانی
سید عبدالحجة بلاغی
سید محمدرضا خراسانی
محمدرضا حسام‌الواعظین اصفهانی.[۷]
سید مصلح‌الدین مهدوی در سال ۱۳۶۹ق، شخصیت‌های ذکر شده در کتاب را با ملحقات و اضافات، به هفتصد تن رساند و با نام «رجال اصفهان» منتشر کرد.[۸] [۹] وی بار دیگر کتاب را کامل‌تر ساخت و بیش از هزار نفر را در آن معرفی کرد و به نام «تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان» در کتابفروشی ثقفی اصفهان به چاپ رساند.[۱۰]
سید محمود موسوی ده‌سرخی هم در شوال ۱۴۰۵ق، نسخه چاپ اول کتاب را با افزودن منابع و ترتیب اسامی به حروف الفبا چاپ کرد.[۱۱]
ویژگی‌ها
کتاب تذکرة القبور تنها به زندگی‌نامه عالمان و بزرگان شهر اصفهان نپرداخته و نام افرادی را که از دیگر شهرها کوچ کرده و در اصفهان درگذشتند نیز در بر می‌گیرد. از دیگر ویژگی‌ها اینکه چون مؤلف به غیر از منابع مکتوب، از آگاهی‌ها و گفته‌های دیگران هم بهره برده،[۱۲] گاه اطلاعاتی به دست می‌دهد که در هیچ منبعی نمی‌توان یافت.[۱۳]
چاپ
این اثر، نخست در سال ۱۳۲۴ق و در زمان حیات مؤلف به چاپ رسید
یکی از چاپ‌های کتاب در سال ۱۳۷۱ش است که به کوشش ناصر باقری بیدهندی در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی انتشار یافت و اشعار ملاعبدالکریم گزی در پایان آن ضمیمه گردید
